Starożytna Grecja

Na skróty

Kultura minojska i mykeńska:

Kulturę grecką poprzedzała kultura minojska, które rozwijała się na Krecie od początku II tysiąclecia p.n.e. Jej największym zabytkiem jest pałac królewski w Knossos. Zgodnie z legendą jego budowniczym był Dedal, który zbudował labirynt na prośbę króla Minosa. Kultura przestała się rozwijać w skutek najazdu Achajów, około 1400 r.p.n.e. Achajowie byli potomkami plemion greckich i około XVI w. p.n.e. stworzyli kulturę mykeńską, którą cechowała prostota i surowość. Kultura ta upadła około XII w. p.n.e. w skutek najazdu Dorów. Przez następne stulecia kultura stopniowo upadało, stąd okres ten nazywamy Wiekami Ciemnymi.

Sztuka i życie w Grecji:

Starożytna sztuka grecka wyróżniała się konsekwencją w rozwoju. Zwykle mówiąc o niej wyróżniamy dwa style:

kultura jońska – bardzo bogata, swobodna, indywidualna, lekka i majestatyczna,
kultura dorycka – mniej swobodna, cięższa, rygorystyczna konstrukcja, powaga, dostojność i surowość.

Sztuka grecka opierała się na harmonii piękna, spokoju i słońca. Podobnie wyobrażamy sobie życie starożytnych Greków: pogodne i nietrudne, bez upału, wygodne dzięki niewolnikom i kobietom. Cierpienia miłosne uznawano za wstydliwą dolegliwość. Grekom nie groziła śmierć i starość, gdyż umierali młodo, a po śmierci czekali na nich bogowie. Bardziej nudzili się niż cierpieli – tak opisuje życie sprawiedliwego Ateńczyka Andrzej Banach. Ten obraz wyczytamy z dzieł Homera i Sofoklesa, nie jest on jednak pełny, gdyż obok Ateńczyków toczyło się również pełne kłótni i wojen życie.

Uważano, że zadaniem artysty nie jest tworzenie czegoś nowego, lecz odtwarzanie i naśladowanie rzeczywistości – mimezis. Tworząc wzorowano się zatem na przyrodzie, a wśród niej najpiękniejszy był człowiek.

Kultura a literatura:

Kultura i literatura kojarzy się nam nieodparcie z Atenami. Dzieję się tak dlatego, że w Atenach zrealizował się w V i IV w. p.n.e. tzw. „złoty wiek ludzkości”. Właśnie tam i wtedy nastąpił rozkwit filozofii, niezwykłą harmonię osiągnęły rzeźba i architektura, powstały najważniejsze dokonania dramatu i teatru, zrealizował się nieosiągalny później ideał ustroju społecznego – demokracja ateńska. Jedną z najdoskonalszych budowli z tamtych czasów jest Akropol.

Słynni rzeźbiarze greccy:

Fidiasz – Atena Partenos, Atena Promachos, Zeus Olimpijski
Myron – Dyskobol, Atena, Marsjasz
Skopas – Bachantka
Praksyteles – Hermes z Dionizosem, Afrodyta z Knidos
Lizyp – Apoxymenos, Odpoczywający Herakles
działa anonimowe – Wenus z Milo, Nike z Samotraki
płaskorzeźby Ołtarza Pergamońskiego

Grecja nie miała jednak nigdy jednolitego organizmu państwowego przez istnienie licznych państw-miast (polis). Dorobek literatury greckiej obejmuje poetów z całej Hellady, od wybrzeży Azji Mniejszej do południowej Itaki.

Demokracja ateńska:

Opierała się na rządach ludowych. Pełne prawa obywatelskie mieli wszyscy wolno urodzeni obywatele płci męskiej, musieli być także pełnoletni. Z nich składało się zgromadzenie ludowe, które podejmowało uchwały realizowane potem przez wybieranych drogą losową urzędników. Grecy musieli się jednoczyć z przyczyn militarnych, aby skuteczniej się bronić. Państwo dbało nie tylko o gospodarczą i polityczną pomyślność obywateli, ale także o rozwój kultury. W złotym wieku kultury ateńskiej (V w.p.n,e,), czyli w czasach Peryklesa uboższym obywatelom wypłacano specjalny zasiłek na udział w spektaklach teatralnych, wynagradzając im w ten sposób czas, który mogliby przeznaczyć na pracę.

Język:

Greka należała do rodziny języków indoeuropejskich i dzieli się ją na wiele grup dialektycznych. Do najważniejszych z nich należą dialekty:

Dorycki – Sparta, Korynt, Rodos
Eolski – Beocja, wyspa Lesbos, Eolida
Joński – małoazjatycka Jonia
Attycki – Ateny

Literatura grecka:

Całej literaturze greckiej patronuje Homer. Mity greckie zapisane w eposach homerowych stanowiły dla Greków najważniejszy punkt odniesienia. „Iliadę” i „Odyseję” ceniono nie tylko za wzór doskonałej poezji, ale także jako normę etyczną i źródło historyczne. Grecy bowiem wierzyli w prawdziwość przedstawionych przez Homera zdarzeń.Genialne dzieła Homera stanowią świetny początek literatury greckiej, ale są zarazem szczytowym osiągnięciem wśród najstarszych literatur świata. Epopeje Homera pojawiają się jak gdyby na przecięciu dwóch epok: przed literackiej i literackiej, zamykają okres kultury mykeńskiej i inicjują kulturę europejską. Dopiero przyjęcie i adaptacja przez Fenicjan w IX w. pisma prasemickiego umożliwiła powstanie literatury. Przed Homerem istniały formy liryczne – „pieśni” wykonywane przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, ale przekazywane w tradycji ustnej nie dochowały się do naszych czasów. Świat literatury greckiej rozwinął się w czasie gdy istniała już bogata kultura starożytnego wschodu, wcześniejsza lub współczesna kulturze mykeńskiej. Starsza od epopei Homerowych jest także Biblia. W mitach starożytnych i księgach biblijnych powtarzają się podobne motywy.

Periodyzacja (podział na okresy) literatury greckiej:

Wiek epiki VIII w. p.n.e.
Epoka liryki VII-VI w. p.n.e.
Wiek dramatu V w. p.n.e. (czasy Peryklesa)
Wiek epigramatu III w. p.n.e.

Literaturę grecką podzielono na okresy według dominującego w danym czasie gatunku.

Liryka:

Epoka liryki przypada w starożytnej Grecji na VII i VI w. p.n.e. Dzisiaj termin liryka kojarzy się nam z pojęciem rodzaju literackiego (obok epiki i dramatu). Grecy nie dysponowali tym pojęciem. Arystoteles wyróżniał dwa rodzaje poezji: narracyjną i dramatyczną. Poezja liryczna wykonywana była w bezpośrednim związku z muzyką. Poezja europejska wiele zawdzięcza liryce greckiej: zróżnicowane miary wierszowe, nazwy gatunkowe) pierwsze wzruszenia i doświadczenia ludzkiej egzystencji. Liryka grecka ma więc religijne korzenie. Termin liryka początkowo oznaczał pieśń wykonywaną przy akompaniamencie liry. Pierwsze instrumenty przypominające liry to forminga, kitara i aulos. Przy akompaniamencie aulos wykonywano elegie. Ich tematyka uległa przekształceniu ze skargi poetyckiej, do pieśni patriotycznej, miłosnej a nawet moralnej. Liryka swój rodowód bierze z magicznych zaklęć i modłów odprawianych przy wtórze różnych instrumentów muzycznych.

Starożytni grecy dzielili pieśni na:

chóralne – zaliczmy do nich podniosłe hymny, zawierające pochwały bogów i bohaterów, a także treny opłakujące zmarłych (pieśń, sonet, oda)
indywidualne – wykonywane przez jednego śpiewaka – przede wszystkim elegie o różnorodnej tematyce np. miłosna, wojenna , biesiadna.

Na pograniczu liryki rozwijała się sielanka (idylla), która przedstawiała sceny z z życia pasterzy, rolników, rybaków. Sielanki starożytne zawierały obok lirycznego monologu elementy typowe dla epiki (opowiadanie) albo dla dramatu (dialog). Najsłynniejszym sielankopisarzem greckim był Teokryt (III w p.n.e). Formy liryki greckiej udoskonalane potem przez Rzymian, weszły na trwałe do literatury europejskiej.

Twórcy liryki:

Tyrtajos – z łac. Tyrteusz. Żył w VII w p.n.e. Imię poety przeszło do historii jako symbol poety bojownika. Elegie patriotyczne Tyrtajosa zagrzewały Spartan do walk zbrojnych z Meseńczykami. Zamiast wojskowych posiłków Ateńczycy posyłali walczącej Sparcie jego pieśni, dzięki którym mieli odnieść zwycięstwo. Z pięciu ksiąg jego twórczości zachował się około 150 wersów. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm (poezja tyrtejska), czyli poezja patriotyczna zagrzewająca do walki – w naszej kulturze w obronie niepodległości. W polskiej literaturze motywy tyrtejskie ożyły w okresie niewoli narodowej w XIX w., tworzył ją np. A. Mickiewicz

Poeta znany jest przede wszystkim z wiersza „Rzecz to piękna”. Wywodzi się prawdopodobnie z pieśni żałobnych. Utwór dzieli się na dwie części. W pierwszej głosi pochwałę odwagi, umiłowanie ojczyzny, za którą „pięknie” jest oddać życie. Następnie ukazuje dzieje wojownika, który ucieka przed wrogiem. Po dwuczłonowej części opisowej następuje wnioskowanie, mające w elegii Tyrteusza charakter wezwania. Ten typ liryki był uznany przez pisarzy i krytyków antycznych za najbardziej wartościowy, najważniejsza jest bowiem zawartość moralna i moralne oddziaływanie utworu.

Safona – żyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. na wyspie Lesbos. Pochodziła z zamożnej rodziny arystokratycznej, wyszła za mąż za bogatego kupca z Andros. Największa poetka starożytnej Grecji. Uprawiła lirykę indywidualną, zostały po niej piękne wiersze miłosne. Skupiała wokół siebie grono dziewcząt zajmując się ich wychowaniem i wykształceniem muzycznym. Łączył je kult bogini Afrodyty, poezji oraz serdeczna przyjaźń. Z bogatej twórczości poetyki, około 9.000 wersów obejmujących pieśnie weselne, hymny, modlitwy, pieśni miłosne – zachowało się w całości kilka utworów i sporo fragmentów. Starożytni cenili jej talent i mówili o niej poetka, co było wyrazem wielkiego uznania, gdyż w tamtych czasach tylko o Homerze mówiono poeta. Kochał się w niej bez wzajemności poeta Alkajos, ona już jako wdowa zakochała się w pięknym młodzieńcu Faonie, który z kolei nie odwzajemniał jej uczuć. Jak głosi legenda nie mogąc tego znieść rzuciła się z wysokiej Białej Skały do morza.

W czterowierszu „Pogarda dla nie znającej poezji„ podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do kobiety, przepowiada, że jeżeli kiedyś umrze to nikt nie będzie jej wspominał, nie wzruszy ona żadnego serca, nikt po niej nie zapłacze. Powodem tego jest brak kontaktu z poezją. Poezja jest tą wartością, która pozwala przetrwać po śmierci. Jedynym sposobem na zapewnienie sobie nieśmiertelności jest obcowanie ze sztuką.

Anakreont – żył w VI w. p.n.e. – pochodził z Teos w Azji Mniejszej. Piewca wina i miłości, związany ściśle z życiem dworskim władców. Zasłynął szczególnie w pieśniach biesiadnych. Postawa żartobliwego dystansu, konwencja gry miłosnej, flirtu, charakterystyczne obrazy i motywy np. topos miłości. Wszystkie te elementy złożą się później na gatunek nazwany od imienia poety anakreontykiem. Napisał 5 ksiąg pieśni miłosnych, biesiadnych, elegii i epigramatów, z których do naszych czasów zachowało się sto kilkanaście fragmentów. W renesansie chętnie nawiązywał do tej formy J. Kochanowski.

W utworze „Słodki bój” – podmiotem lirycznym jest mężczyzna, który bierze udział w uczcie. Zwraca się z prośbą do chłopca aby przyniósł mu wodę i wino. Prosi także o wieniec z kwiatów. Rzeczy te są mu potrzebne, aby stworzyć odpowiednią atmosferę do zabawy. Powiada, że chce stoczyć bój na pięści z Erosem „słodki bój na pięści” – topos miłości. Chce pić wino, bawić się i kochać.

Symonides – przełom VI i V w. p.n.e. Pochodził z wyspy Keos, uznawano go za mędrca, żył 90 lat. Autor pieśni chóralnych, uprawiał rożne gatunki liryczne, znany jako piewca władców i uroczystości dworskich. Starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos. Symonides jest także twórcą epigramatów (krótki utwór przeznaczony do umieszczania na posągu lub grobowcu) . To on prawdopodobnie jest autorem napisu na mogile Spartan poległych pod Termpoliami: „Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj posłuszni jej prawom”. Jego utwory miały siłę wzbudzania żalu i wzruszania słuchaczy, stąd w Trenach J. Kochanowskiego zwrot „skargi Simonidowe”.

W utworze „Los” podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedz do człowieka jako przedstawiciela ludzkości. Daje mu pewną radę, aby nie wybiegał w swoich myślach zbyt daleko w przyszłość, ponieważ nie wiadomo co przyniesie następny dzień. Radzi również by nie próbować zgadywać, jak długo będzie trwało czyjeś szczęście. Los jest zmienny i może go zaskoczyć w każdej chwili. Dlatego człowiek powinien być na to zawsze przygotowany. Mówi, że fortuna kołem się toczy, więc nie wiadomo czy dzisiejsze szczęście jutro nie przyniesie nam smutku i łez.

Fragment „Skarga Danae” ma tematykę mitologiczną. To rodzaj skargi matki, która śpiewa kołysankę uśpionemu w skrzyni synowi Perseuszowi. Pragnie uchronić dziecko od zemsty Hery, żony Zeusa. Zeus jest ojcem jej dziecka.

Pindar (ok.520-445) autor liryki chóralnej. Do dziś zachowała się prawie jedna czwarta jego twórczości. Jego ulubiony gatunek to epinikon, utwór na cześć zwycięzców zawodów sportowych, wykonywał je chór po zakończeniu igrzysk. Składał się z 4 elementów: informacja o zwycięstwie, pochwała zawodnika i jego rodu oraz ojczyzny, prośba do boga o pouczenia i wskazówki moralne, sentencja na temat dzielności i odwagi. Pindar traktował zwycięstwo jako dzielność (arete), męstwo, cnota dziedziczona po przodkach, pobożność, odwaga, przywiązanie do tradycji, bogactwo, dostojność i arystokratyczny rodowód. Należy wystrzegać się pychy (hybis) oraz nie przekraczać granic jakie śmiertelnikom wyznaczyli bogowie.

Komedia:

Komedia – gatunek dramatu do którego należą utwory o podobnej tematyce i najczęściej żywej akcji, zamknięty rozwiązaniem pomyślnym dla głównych bohaterów, operujące środkami komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego mającego niekiedy cele satyryczne.

Arystofanes 445(446)-385(386) r. p.n.e. – Był synem attyckiego chłopa. Jego utwory są pełne pomysłów, fantastyki, komizmu, nieoczekiwanych sytuacji, występuje bogaty, barwny, oraz dosadny język. Napisał 44 sztuki, z których zachowało się 11: Plutosa, Tesmoforie, Żaby, Ptaki, Osy, Chmury, Sejm niewieści, Lizystrata, Rycerze, Pokój, Acharejczycy. Kpił z kolegów po fachu, filozofów, przywódców i demagogów. Był miłośnikiem tradycji i szczerym patriotą, orędował za pokojem. W czasie kiedy pisał Arystofanes trwała wojna peloponeska między Atenami, a Spartą (431-404 r. p.n.e.), a swobody demokratyczne były już poważnie zagrożone. Poetę oskarżono nawet (Kleon), że lży państwo wobec cudzoziemców. Arystofanes był jednak lubiany i szybko sąd ludowy go uniewinnił. Komedia ateńska wyrastała z ducha wolności. Podobnie jak tragedia antyczna wyrażała duchowe potrzeby wspólnoty i dlatego wspólnota zawsze stawała w obronie twórców.