Franciszek Karpiński

Franciszek Karpiński (1741-1825) Pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej osiadłej na Pokuciu. W ósmym roku życia został oddany do kolegium jezuickiego a Stanisławowie, później kontynuował naukę w lwowskiej Akademii, tu zyskał tytuł bakałarza teologa oraz doktora filozofii. Następnie podjął pracę w palestrze (sądownictwie) w Sądzie Głównym Trybunału Koronnego w Lwowie. Był człowiekiem towarzyskim. Z okresu lwowskiego datuje się pierwsza miłość do Marianny Broselówny, którą poeta nazywa Justyną, tj. każdą następną. Z pracy w sądzie szybko zrezygnował i został guwernerem synów magnackich, przy okazji kształcił swoją znajomość języka francuskiego. Półtora roku spędził we Wiedniu, gdzie uczęszczał na wykłady uniwersyteckie, bywał w bibliotece cesarskiej. Po powrocie do kraju dzierżawił majątki ziemskie w okolicach Lwowa. W 1780r. przybył do Warszawy na zaproszenie Adama Kazimierza Czartoryskiego, by pełnić u niego obowiązki sekretarza, a potem bibliotekarza. Opromieniała go wtedy sława poety, bo w tymże roku wydał we Lwowie tomik wierszy, pt. Zabawki wierszem i przykłady obyczajne, które to dedykował właśnie Czartoryskiemu. Potem zamieszka w pałacu błękitnym w rezydencji księcia, miał stałą pensję także od Czartoryskiego. Spotkał się z poetami, których mecenasem był książę. Został przedstawiony królowi, brał udział w obiadach czwartkowych. Rozczarował się do życia dworskiego (nie otrzymał spodziewanych profitów, miał zbyt małe poczucie niezależności, nie umiał prawić komplementów, męczyły go intrygi dworskie). Jest to jednak najbardziej płodny okres w jego twórczości. Później krótko bawi na dworze Izabeli Branieckiej w Białym Stoku, potem znowu jest guwernerem, by wreszcie przywilejem królewskim otrzymać w długoletnią dzierżawę połać gruntu po wyrębie lasu w Kraśniku na wschodnim skraju puszczy Białowieskiej, tam przebywa do końca życia. Pod koniec życia kupił na własność majątek Chorowszczyzna, tu zmarł, a pochowano go na cmentarzu w niedalekim Łyskowie (Białoruś).

Twórczość Karpińskiego:

  • tom poezji Pieśni nabożne, są wśród nich m.in. Pieśń poranna (kiedy ranne wstają zorze…), Pieśń wieczorna (Wszystkie nasze dzienne sprawy…) i kolęda Bóg się rodzi
  • u schyłku życia napisał pamiętniki pt. Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem
  • dramaty
  • rozprawy
  • wiersze patriotyczne
  • wiersze społeczne

Franciszek Karpiński jest przedstawicielem sentymentalizmu. Kierunku literackiego o zasięgu europejskim głoszącego pryzmat uczuć nad rozumem. Sentymentalizm jest zbudowany na podwalinach egzaltowanej uczuciowości.

Reprezentanci:

J.J. Rousseau – Nowa Helozia

Charakterystyczna dla sentymentalizmu krytyka kultury znajdowała swoje potwierdzenie w swych utworach. Rousseau widział szansę uzdrowienia człowieka w powrocie do pierwotnej naturalnej czułości i prostoty. Heloiza stała się wzorem XVII wiecznej sentymentalnej kochanki, a dzieje jej miłości przykładem triumfu naturalnych uczuć nad różnicami społecznymi.

Puławy były ośrodkiem polskiego sentymentalizmu. W 1783r. Czartoryscy manifestacyjnie opuścili Warszawę, po konflikcie z królem i udali się do Puław. W odróżnieniu od klasycyzmu panującego na dworze, oni urządzali swoje posiadłości w stylu sentymentalnym. Charakterystyka sentymentalizmu:

  • Szukanie pierwotnej szczęśliwości w świecie natury (Rousseau)
  • Atmosfera czułości i miłości
  • Gatunkiem literackim są sielanki i erotyki. Tematyka jest osobista, intymna, natura zespolona z przeżyciami człowieka
  • Pielęgnowanie starych tradycji rycerskich

Do Justyny. Tęskność na wiosnę.

Podmiot liryczny kreowany jest na gospodarza nadaremnie czekającego plonów ze swojej ziemi. Opis stanu przeżyć wewnętrznych podmiotu kontrastuje poetę z otaczającą przyrodą. Mimo iż w całym utworze poeta w sposób bezpośredni nie mówi o miłości. Można się domyślić, że przyczyną jego smutku jest rozłąka i tęsknota za ukochaną. Tytułową Justynę określa Karpiński jako światło, pszenicę, ptaszka, kwiatek, porównując ją w ten sposób do natury i przyrody. Wiosna symbolizująca życie i miłość, jest dla cierpiącego podmiotu czasem smutki i żalu. Utwór kończy błagalna apostrofa do wiosny. W swoim utworze Karpiński posłużył się prostym, śpiewanym językiem, stwarza sugestywny nastrój melancholii i smutku. Cechy typowe sentymentalizmu w utworze:

  • nieszczęśliwa łzawa miłość,
  • częste porównania do natury, przyrody
  • pragnienie uczucia miłości.

Ulubionym gatunkiem sentymentalizmu była sielanka, pisał je już Wergiliusz, są to utwory o tematyce wiejskiej, pokazują idylliczność wsi. Szymon Szymonowic pisał sielanki racjonalistyczne, opisujące realizm życia na wsi.

Laura i Filon – Udramatyzowany dialog poprzedzony monologiem Laury. Cechy sentymentalne utworu:

  • bohaterowie utworu to pasterze o wymyślonych włoskich imionach,
  • pokazuje perypetie miłosne kochanków, którzy na łonie natury wyznają sobie miłość (zazdrość) ale wszystko to prowadzi do szczęśliwego zakończenia.
  • kochankom towarzyszy odpowiednia sceneria: blask księżyca, wycie psów, świergot ptaków.

Idylliczna, radosna, pogodna atmosfera, miłość poddana próbie zwycięża.

Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim

Napisana po pierwszym rozbiorze Polski, autor dał ją dziadu sokalskiemu, który śpiewał ją i za to był represjonowany przez Cechów i szlachtę. Składa się z dystryktu, 6 strof dwuwersowych. Wersy są bardzo krótkie, dostrzegamy ciekawą rytmikę (rymy aa bb). Język jest prosty, gdyż podmiot liryczny stylizuje się na wędrownego śpiewaka, a pieśń adresowana jest do ludzi prostych, a wskazuje na zbytki i nieład (anarchia szlachecka). Pieśń jest utrzymana w żałobnych melancholijnym nastroju, stanowi sugestywny obraz tracącej powoli swą niepodległość RP.

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta:

Utwór stanowi poetycki testament autora, zawierający jego refleksję na temat Polski po trzecim rozbiorze oraz przedstawienie sytuacji politycznej dawnej i obecnej. Ostatnia zwrotka utworu różni się od pozostałych budową, stanowi gorzkie podsumowanie. Poeta świadomy nieodwracalności sytuacji, postanawia porzucić swoją twórczość, marzenia osobiste, pozostawiając po sobie jedynie prawo płaczu.