SATYRA
Satyra – z łac. satura – mieszkanie. Jako gatunek literacki ośmieszający lub piętnujący przedstawione w nim wady ludzkie, osoby, obyczaje, idee, stosunki społeczne i polityczne, stanowiska, konkretnych ludzi, cechy ich mowy, zachowania. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazanie jej w krzywym zwierciadle. Satyra posługuje się środkami komicznej reformacji, karykaturalnym pomniejszeniem lub wyolbrzymieniem, dowcipem, ironią, kpiną, szyderstwem. Czasem zmierza do ujęć groteskowych. Elementy satyryczne mogą występować w utworach reprezentujących różne gatunki literackie, np. we fraszce, komedii, opowiadaniu.
Jako gatunek uprawiano ją już na gruncie starożytnej literatury rzymskiej. Uprawiał ją Horacy oraz Juwenalis (poeta rzymski, żyjący w I w p.n.e.), który oprawiał ostrą satyrę, prezentując konkretne osoby. Oboje pisali heksametrem. Szczególnie popularna satyra stała się w dobie klasycyzmu oraz w całym oświeceniu, które literaturze wyznaczało cele dydaktyczne. W XVII w. satyry pisał m.in. Krzysztof Opaliński, a w XVIII w. Naruszewicz oraz Krasicki. Szczególna wartość satyr z XVII w . polega na realizmie, bardziej obrazowej prezentacji scen obyczajowych. Utwory były artystycznie dopracowane, często miały charakter monologu lub dialogu. Czytelnik sam doszukiwał się pouczeń, starał się wydobyć je z utworu. Autorzy unikali natrętnego pouczania. Od XIX w przymiotnikiem satyryczny określa się także utwory reprezentujące inne gatunki, np. fraszki, monologi kabaretowe, itp. W zależności od charakteru satyry i poruszanych przez nią tematów można wyróżnić różne odmiany tego typu utworów:
- satyra społeczno-obyczajowa, wymierzona przeciwko instytucjom politycznym,
- satyra polityczna, wymierzona przeciwko instytucjom politycznym,
- satyra osobista, której przedmiotem są konkretne osoby znane z działalności publicznej,
- satyra literacka, której twórca ośmiesza za pomocą, np. parodii określone konwencje literackie czy style wypowiedzi artystycznej.
Satyra może miech charakter ponadczasowy, przedmiotem jej krytyki są wówczas powszechne przywary ludzkie lub też wymierzona bywa przeciwko zjawiskom konkretnej epoki. Najwybitniejszymi twórcami utworów satyrycznych w literaturze polskiej byli m.in. J. Kochanowski, M. Rej, I. Krasicki, J.U.Niemcewicz, W.Potocki, T.Boy-Żeleński, A.Słonimski.
————————————————————————————————————————————-
Tytuł: Żona modna
Autor: Ignacy Krasicki
Gatunek: satyra
Miejsce i czas akcji: duże XVIII w. miasto
„Żona modna” – streszczenie
Celem autora było wytknięcie szlachcie jej przywar, poprzez zaprezentowanie zabawnej opowieści o panie Piotrze i jego młodej żonie. Pan Piotr kilka miesięcy wcześniej ożenił się z zamożną damą, która w posagu wniosła 4 wsie. Opowiada przyjacielowi o zachowaniu młodej żony. Satyra została napisana w formie dialogu, którego główną część stanowi właśnie opowiadanie pana Pietera o swojej niedawno poślubionej małżonce.
Krasicki piętnuje często krytykowaną w oświeceniu wadę polską – nadmierne zafascynowanie cudzoziemczyzną, próżność i skłonność do zbytków. Małżonka Piotra to kobieta przewrażliwiona na własnym punkcie, nadmiernie troszcząca się o własne zdrowie, przywiązana do światowego życia, lubiąca otaczać się luksusowymi przedmiotami. Krasicki posłużył się zasadą kontrastu, stykając dwie przeciwstawne osobowości. Przedmiotem krytyki staje się materializm szlachty, której rozrzutność, skłonność do wystawnego życia i zafascynowanie cudzoziemskimi modami prowadzą do upadku moralnego i zaniku wartości duchowych oraz tradycji. Komizm satyry urozmaicony jest przez rysy karykaturalne postaci oraz mistrzowsko uchwycone realia obyczajowe, świadczą o wysokim poziomie artystycznym utworu. Poeta wzbogacił utwór łącząc realistyczne żywe dialogi z wartką narracją, wzmacniane przez wykrzyknienia i pytania retoryczne, które są też cechą charakterystyczną innych satyr Krasickiego.
Skargi Piotra na małżonkę:
Początkowo wszyscy składają gratulacje Piotrowi, z okazji ożenku z bogatą, piękną i mądrą kobietą. Później Piotr skarży się na jej zachowanie:
- miejsce wychowania,
- chęć do towarzyskich spotkań,
- pragnienie ciągłej adoracji i flirtów,
- warunki ślubnego kontraktu,
- zmiany wprowadzone we wiejskiej posiadłości Pana Piotra
- tragiczne skutki gościnności pani żony
- powrót do miasta
Bohaterowie „Żony modnej”:
Pan Piotr – mąż tytułowej „żony modnej”, wobec której jest cierpliwy, spełnia wszelkie jej zachcianki. Związek małżeński zawarł nie z miłości, lecz z wyrachowania, zależało mu jedynie na 4 wsiach wniesionych przez żonę w posagu, które graniczyły z jego ziemią. Spełnianie zachcianek żony wymusiła na nim intercyza.
Żona modna – młoda kobieta, wywodząca się ze szlachty, wychowana w duchu uwielbienia do wszystkiego co nie jest polskie. Jako kosmopolitanka chce mieć angielski ogród – styl sentymentalny, rokokowe wyposażenie domu, otacza się bibelotami i czytuje romanse. Służba ma być ubrana w modne zachodnie stroje i ma wypełniać swoje obowiązki z zachowaniem manier. Nawet sposób przyrządzania potrwa ma być zachodni. Jej zachowanie wynika z faktu, że wychowała się w mieście na obcej kulturze. Pasjonuje ją zachodni styl życia, obyczaje, język i stroje. Zachowanie zgodne ze staropolskimi obyczajami jest dla niej objawem braku wykształcenia i ogłady. Gardzi ludźmi niższymi od niej stanem, np. stary służący Franciszek i pleban. Czas spędza na spacerach i czytaniu książek, jak przystało na „prawdziwą” damę nie ma żadnych obowiązków i nie zajmuje się niczym istotnym. Nie szanuje swojego męża, nie dba o ich wspólny majątek. Małżeństwo zostało zawarte na wzór sentymentalny, dla pieniędzy. To postać zdecydowanie negatywna i skarykaturowana.
Rozmówca – przyjaciel Pana Piotra
Plan wydarzeń w „Żonie modnej”:
- Zaloty pana Piotra do rozkapryszonej kobiety wychowanej w mieście
- Spisanie intercyzy, która nakłada na pana Piotra zapewnienie żonie, że jeśli zachoruje wyjedzie do miasta o opiekować się nią będzie Francuzka, zimę będzie spędzać w stolicy, mąż kupi jej własny konny pojazd, zapewni jej wygodny dom na wsi i wyrazi zgodę na ewentualny rozwód.
- Wyprawa do domu na wsi specjalnie zakupioną na życzenie żony karetą na resorach. Żona zabrała ze sobą tyle pakunków, że ledwo zmieścił się pan Piotr.
- Nowa gospodyni lekscwarzy plebana i służącego.
- Żona wprowadza swoje porządki, przebudowała dom i ogród, kupiła nowe zastawy, lustra, meble, obrazy, rzeźby, marmury i książki.
- Jejmościna urządza bal
- Zjawienie się gości
- Toast za zdrowie jejmościny
- Fajerwerki
- Zapalenie się stodoły
- Gaszenie pożaru przez pana Piotra i służbę
- Naśmiewanie się żony i gości z pana Piotra ratującego dobytek
- Kłótnia pomiędzy panem a jejmościną.
- Wspólna decyzja o powrocie do miasta
Bal rozpoczęło zjawienie się gości, którzy byli bardzo wykwintnie i gustownie ubrani. Pan szambelan wzniósł toast za zdrowie jejmościny. Pan adiunkt wypił ukradkiem stare wino pana Piotra. Wystrzelono fajerwerki, na które goście z uśmiechem spoglądali z sali. Nagle jeden z fajerwerków spadł na stodołę, która natychmiast się zapaliła. Gdy pan Piotr to zobaczył zaczął gasić swój dobytek, w czym pomagała mu służba. Żaden z gości nie myślał nawet aby pomóc. Jejmość powrócił zmordowany od pogorzeliska. Żona zamiast go pocieszyć zaczęła tylko prawić nowe żarty. Wcale nie przejmował się sytuacją. Później wspólnie postanawiają wrócić do miasta.
————————————————————————————————————————————
Tytuł: Pijaństwo
Autor: Ignacy Krasicki
Gatunek: satyra
Pijaństwo – streszczenie
1. Spotkanie przyjaciół
2. Opowieść o przedłużającej się libacji
- imieniny żony,
- wizyta przyjaciół,
- pijaństwo przy obiedzie i rozmowy o dobru państwa
3. Zalety rzeźwości
4. Skutki moralizatorskiego wykładu. Zgubne skutki pijaństwa:
- pijak przypomina bezrozumne zwierze,
- ból głowy, spowodowany nadmiarem alkoholu,
- pije się mimo, że nie chce się pić,
- skutkiem pijaństwa może być bójka,
- złe samopoczucie,
- ociężałość,
- utrata pamięci,
- poczucie przygnębienia,
5. Pożytki z trzeźwości:
- zdolność do pracy,
- zdolność do myślenia,
- majątek i gospodarstwo w dobrym stanie,
- odpowiedzialność za siebie i innych
- chęć, radość i wola pracy
- posiada się pieniądze na potrzebne wydatki
Satyra ma formę dialogu-rozmowy między dwoma szlachcicami, z których jeden upił się poprzedniego dnia i następnego dnia męczył go okropny ból głowy. Zachęcony przez przyjaciela opowiedział mu przebieg owej libacji. W końcu jednak przyznaje, że jak wszystko na świecie, wino i wszelkie trunki są również darem bożym, gdyż orzeźwiają ciało, ale zawsze należy używać ich z umiarem. Po ukazaniu całej, jakby oracji (tyrady) na temat zalet trzeźwości, pierwszy szlachcic stwierdza, że napije się wódki.
Satyra ta zbudowana w oparciu o dialog dwóch szlachciców, z których jeden ma tendencje do nadużywania alkoholu, a drugi głosi potrzebę umiaru jest pełen dynamizmu i trafnych obserwacji obyczajowych będących obrazem życia sarmackiej szlachty, której znamienną wadą jest nadmierna skłonność do pijaństwa. Krytyka pijaństwa i pochwała trzeźwości wygłoszona przez jednego ze szlachciców nie znajduje jednak zrozumienia u jego rozmówcy, który być może docenia słuszność takich poglądów, ale jego słaba wola i głupota nie pozwalają mu na wcielenie tych reguł w życie. Krasicki w utworze znowu posługuje się strukturą kontrastu, zestawiając ze sobą w dialogu dwie odmienne osobowości. Pierwsza z nich to typowy Sarmata, lubiący się bawić, ucztować i pić, drugi to człowiek kierujący się rozumem, a więc wartością najwyżej cenioną w oświeceniu. W omawianej satyrze nie tylko ośmiesza i wyszydza wady Polaków, ale wskazuje drogi właściwego postępowania. W ten sposób realizuje swój dydaktyczny cel. Zapobieganie pijaństwu:
- dobry przykład,
- brak mody na picie,
- brak odwagi sprzeciwienia się nałogowi,
- pobłażliwy stosunek społeczeństwa,
- spuścizna czasów PRL (łatwo rządzić pijanym społeczeństwem
————————————————————————————————————————————
Tytuł: Do króla
Autor: Ignacy Krasicki
Gatunek: satyra
Do króla – opracowanie
Wyliczenie wad króla:
- urodzenie,
- pochodzenie,
- wiek
- łagodność wobec poddanych
- wykształcenie.
Jest to pierwsza z cyklu 16 satyr, poświęconych królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Przedmiotem krytyki jest tutaj osoba króla. Tyopowy XVIII wieczny szlachcic starego pokroju, sarmata, niechętny reformom. Przedstawia pięć koronnych zarzutów, które uważa za kluczowe wady monarchy.
Pierwszy zarzut wiąże się z faktem, że Poniatowski nie pochodził z królewskiego rodu, lecz tj. oni był szlachcicem
Drugą wadą króla jest sam fakt bycia Polakiem, ostatnich dwóch królów pochodziło z Saksonii.
Trzeci zarzut to wiek króla, jest za młody. Według szlachty sędziwy wiek monarchy był gwarancją mądrych i sprawiedliwych rządów.
Następny zarzut to dobroć i łagodność w sprawowaniu rządów, powinien siać strach i szacunek wśród poddanych.
Piątą wadą ma być dogłębne wykształcenie, dbałość o rozwój nauki, jego mecenat na polu kultury i sztuki.
Ta satyra ta na prawdę kompromituje konserwatywną szlachtę. Poprzez absurdalność tych zarzutów odsłonięta zostaje głupota, ograniczenie horyzontów myślowych oraz sztywne przywiązanie do XVIII wieczne tradycji. Satyra w rzeczywistości jest pochwałą zalet króla i kpiną z niedorzecznej szlachty.
————————————————————————————————————————————
Tytuł: Świat zepsuty
Autor: Ignacy Krasicki
Gatunek: satyra
Świat zepsuty – opracowanie
Krasicki ukazuje napięcie emocjonalne podmiotu lirycznego, który jest wzburzony obecną sytuacją Polski i zepsuciem obywateli. Świat przedstawiony jest ukazany w satyrze na zasadzie kontrastu pomiędzy wspaniałym, godnym naśladowania obrazem przeszłości z teraźniejszością, w której wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne… Obraz wspaniałego świata przodków zawarty jest głównie w pytaniach retorycznych. Natomiast współczesny świat jest jedną wielką otchłanią kłamstwa, zuchwałości, nierządu i obłudy, które to wady szerzą się źródło biorąc od stolice. Wyliczone zostają objawy zepsucia. Wszystkie zdobycze i cnoty naszych przodków zostały zaprzepaszczone. Zostaje także przytoczony przykład Cesarstwa Rzymskiego, które poprzez anarchię i rozpustę, mimo swej pierwotnej potęgi pogrążyło się w upadku. Dowodem słabości i rozprężenia w RP był już pierwszy rozbiór Polski. Na koniec ojczyzna zostaje porównana do okrętu, zmagającego się z burzą swojego niepewnego losu, lecz który ma jeszcze szansę na ocalenie. Autor apeluje o zaangażowanie się wszystkich w ratowanie, bo choć: bezpieczny okręt opuścić i płynąć poczciwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć. Satyrę można potraktować jako utwór programowy całego zbioru. Dokonał w niej analizy przyczyn rozkładu politycznego i moralnego współczesnego mu państwa polskiego oraz postulował, zgodnie z oświeceniowymi ideałami, konieczność gruntownej reformy kraju. Poeta przeciwstawia dawną praworządną Polskę współczesnej RP, opanowanej przez zło i zepsucie.