Na skróty
Opracowanie motywu Niemców:
Przed II wojną światową obraz Niemców w polskiej literaturze był bardzo zróżnicowany. Trudno wyobrazić sobie wiele miast naszego renesansu bez wkładu w ich rozwój mieszczan niemieckich. Byli najgroźniejszymi z zaborców, bowiem stwarzali realne zagrożenie wynarodowienia Polaków z racji swej przewagi cywilizacyjnej i gospodarczej. Niemieckich kolonistów obawiano się, ale i szanowano ich rolnicze umiejętności. W literaturze jarmarcznej (i nie tylko) Niemiec (zawsze odmienny od Polaków) bywał diabłem, ale nie można zapomnieć o np. bardzo życzliwym przyjęciu na ziemiach niemieckich polskich emigrantów po powstaniu listopadowym. Radykalną zmianę obrazu spowodował faszyzm i zbrodnie popełnione przez okupantów. Dopiero po wyciszeniu pierwszych emocji, polscy pisarze dostrzegli całą różnorodność postaw naszych zachodnich sąsiadów wobec hitleryzmu, zaczęto też szukać elementów łączących w naszej wspólnej, jakże trudnej historii.
Grażyna i Konrad Wallenrod – Adam Mickiewicz
W obu tych utworach największym wrogiem Litwy (ale i wielkim zagrożeniem dla Polski) są Krzyżacy, których autor w pełni utożsamia z Niemcami (Krzyżaków nazywano między innymi Zakonem Niemieckim), chociaż Zakon, przynajmniej w teorii, miał charakter uniwersalny, nie byt organizacją narodową, braćmi mogli zostać przybysze z różnych krajów, którzy podbijali Prusy, następnie i Litwę, Żmudź, wierząc, że uczestniczą w krucjacie. Ekspansji Zakonu w kierunku wschodnim towarzyszyły okrucieństwa, zbrodnie, rzezie niewinnych ludzi. W Grażynie Mickiewicz niejednokrotnie powtarzał obiegowe, obraźliwe określenia Niemców, np. nazwać wieśniaka Niemcem jest to zelżyć go najsromotniej, czy też: z dawna psami Niemców przez wzgardę nazywano.
Lalka – Bolesław Prus
Minclowie, niemiecka rodzina kupców osiadła w Polsce, to ludzie pracowici, uczciwi, oszczędni, polonizujący się i kochający nową ojczyznę, raczej nie angażujący się w politykę. Wyróżniał ich patriarchalny stosunek do pracowników. U starego Minęła terminował Rzecki, został nawet jego młodym przyjacielem, najbardziej zaufanym pracownikiem. Przez Rzeckiego Minclów poznał Wokulski, po powrocie z Syberii ożenił się z Małgorzatą, wdową po Janie Minclu, przejął jej sklep.
Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz
Powieść zrodziła się z zaniepokojenia pisarza przyszłością narodu, któremu zagrażała prowadzona w zaborze pruskim polityka germanizacyjna, godząca w podstawy trwania Polaków (np. język polski, kulturę, szkolnictwo, własność ziemi ojczystej). Usiłując podtrzymać rodaków na duchu, Sienkiewicz odwołał się do polsko–niemieckiego konfliktu zakończonego naszym pamiętnym zwycięstwem. Pisarz ukazał dramatyczny okres w dziejach Polski, uwypuklił agresorskie zapędy Zakonu. Krzyżacy zagrażali nie tylko Polsce, ale i innym narodom (Litwie, Rusi) umiejącym wtedy zjednoczyć się, zmobilizować w obliczu niebezpieczeństwa. Autor bardzo surowo i nie do końca sprawiedliwie ocenił Zakon Niemiecki. Przypisał mu wszelkie możliwe negatywne cechy, głównie pychę, okrucieństwo, zakłamanie, chciwość, pogardę dla słabszych, obłudę, cynizm, posługiwanie się krwawą przemocą, całkowite porzucenie ideałów religijnych, jakimi powinien kierować się zakon rycerski. Działalność Krzyżaków jest uważana za szczególnie wyrazisty przykład, wręcz symbol, niemieckiej ekspansji na Wschód, czyli głównie ziemie polskie.
Początek – Andrzej Szczypiorski
W tej powieści Szczypiorski przeciwstawił się wielu obiegowym mitom na temat cech narodowych i równie zmitologizowanym schematom zachowań podczas hitlerowskiej okupacji. Przypomniał, że nie każdy Niemiec byt wtedy zbrodniarzem, hitlerowcem – przykładem pięknej postaci pozostaje w tym dziele Miller.
Literatura:
- Grażyna, Konrad Wallenrod – Adam Mickiewicz
- Lalka – Bolesław Prus
- Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz
- Początek – Andrzej Szczypiorski
Film:
- Pianista – Roman Polański
Przydatne cytaty:
- Hitlerzy przychodzą i odchodzą, a naród niemiecki i państwo niemieckie pozostają. – Józef Stalin
- Przez wieki […] Niemców zmuszano do ciężkiej pracy i do uczenia się wielu rzeczy, wpajając im jednocześnie ślepe posłuszeństwo, wojskową dyscyplinę i brutalność. – Albert Enstein