Opracowanie motywu ojczyzny:
W jednym z wierszy Słowackiego znajdujemy obraz tłumu idącego i krzyczącego: Polska! Polska!, a następnie Boże! Ojczyzna! Ojczyzna! Bóg spojrzał na idących i zapytał: Jaka? To pytanie powtarza się w naszej literaturze od stuleci. Na przestrzeni wieków zmieniało się samo znaczenie pojęcia „ojczyzna”, różnie definiowano też patriotyzm w zależności od przyjętego światopoglądu, opcji politycznej, przynależności do różnych grup społecznych itd. Niemniej, ojczyzna (jako najwyższa wartość życia zbiorowego) to jeden z najczęstszych motywów naszej literatury, która przedstawiła tysiące przykładów patriotycznych postaw, walki o niepodległość oraz (znacznie mniej) patriotyzmu czasu pokoju, powtarzała apele o ratowanie zagrożonego kraju, wskazywała konflikty pomiędzy interesem jednostki a dobrem ojczyzny, manifestowała tęsknotę za nią. Obowiązki obywatela wobec ojczyzny, głębokie przywiązanie do rodzinnego kraju są tematem nowożytnej europejskiej literatury od czasów renesansu,
Pieśń o Rolandzie
Roland niezłomnie walczył w obronie swych ideałów: wiary, cesarza, ojczyzny – nazywanej w poemacie słodką Francją. Pomimo tej nuty patriotyzmu w średniowiecznym rozumieniu owego pojęcia, najważniejszy byt dla niego rycerski honor, rycerska sława, poległa w obronie wiary, nie ojczyzny, którą pojmowano wtedy inaczej niż dzisiaj.
Pieśń o spustoszeniu Podola – Jan Kochanowski
Wykorzystując brak króla, Tatarzy napadli na Podole i mające poruszać sumienia czytelników obrazy ich najazdu przynosi właśnie ta pieśń. Obrazy spustoszenia, ruiny, ludzkich nieszczęść. Autor apeluje do wszystkich kochających ojczyznę o dofinansowanie wojska, rozsądne przygotowanie odwetu na wrogach, zmycie hańby i właściwą obronę granic kraju. Występując z pozycji patriotycznych, ostrzega przed grożącym Rzeczypospolitej, jeszcze potężnej, silnej, poważnym niebezpieczeństwem.
Kazania sejmowe – Piotr Skarga
Skarga, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy i żarliwy propagator kontrreformacji, napisał siedem kazań sejmowych, które miały być wygłaszane podczas mszy tradycyjnie otwierających obrady sejmu. Jedno z nich nosi tytuł O miłości ku ojczyźnie i, posługując się metaforami oraz symbolami biblijnymi, przynosi patriotyczne ostrzeżenie przed grożącymi krajowi niebezpieczeństwami, niesionymi przez sześć szkodliwych chorób: Pierwsza jest – nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa. Druga – niezgody i rozterki sąsiedzkie. Trzecia – naruszenie religii katolickiej i przywary heretyckiej zarazy. Czwarta – dostojności królewskiej i władzy osłabienie. Piąta – prawa niesprawiedliwe. Szósta – grzechy i złości jawne, które się przeciwko Panu Bogu poniosły i pomsty od niego wołają. Skarga nie byt wielkim myślicielem politycznym, był natomiast wybitnym patriotą, jego kazania w dziewiętnastym wieku stały się książką współtworzącą narodową świadomość, kształtującą postawy uczestników konspiracji, żołnierzy powstań. Wacław Potocki Nierządem Polska stoi. W tym utworze, stanowiącym patriotyczne ostrzeżenie, jest mowa przede wszystkim o tym, że zło ma źródło w stałym zmienianiu w ojczyźnie praw, których i tak nikt nie przestrzega Szczególnie najmożniejsi, bowiem prawny chaos uderza głównie w szlachtę średnią i biedną. Polska nie „stoi” nierządem, lecz systematycznie upada, pogrąża się na skutek nierządu. To motyw bardzo często powracający w poezji Potockiego, podstawa niewesołych wizji przyszłości przedstawianych przez poetę, który twierdził wręcz, że Polska na skutek braku przestrzeganego prawa i odpowiedniej władzy się rozpłynie, jakby przewidział zabory. Potocki dobrze znał ustrój Polski, nie budował groźnych obrazów podobnych do wieszczeń Piotra Skargi, ale ze smutkiem (i rozczarowaniem) gorącego patrioty odnotowywał, że skurczyła się i sława, i polskie granice. Józef Wybicki Mazurek Dąbrowskiego. Wybicki napisał Pieśń legionów polskich we Włoszech w 1797 roku. W lipcu tego roku odśpiewano ją, wykorzystując ludową melodię zbliżoną do mazurka, podczas uroczystego pożegnania odchodzących z miasta Reggio legionistów. Pieśń wyglądała nieco inaczej niż dzisiejszy Mazurek Dąbrowskiego: miała inny początek, układ zwrotek, liczyła o dwie strofy więcej. Utwór zyskał ogromną popularność, w kraju rozpropagowali go polscy żołnierze walczący u boku Napoleona, w okresie powstania listopadowego (1831) uznano go za hymn narodowy, w 1927 roku został hymnem państwowym. Mazurek Dąbrowskiego, przesycony optymizmem i wiarą w odzyskanie przez Polskę niepodległości, odwołuje się do znanych wydarzeń z historii naszego kraju: zwycięstw Czarnieckiego nad Szwedami, powstania kościuszkowskiego, bitwy pod.Racławicami. Czarniecki, Kościuszko to przykłady patriotycznej postawy. Wzorem osobowym Polaka jest też w wierszu generał Henryk Dąbrowski, natomiast przykładem zwycięskiej realizacji planów Napoleon Bonaparte, z którego wojnami na początku XIX wieku Polacy łączyli nadzieje na odzyskanie niepodległości. Dąbrowski ma, towarzysząc armiom Napoleona, doprowadzić legionistów do wolnej Polski, do niego kierowane są słowa refrenu wypowiadane przez żołnierzy legionów. Polska istnieje, chociaż nie ma państwa, bowiem trwa naród – uważa się, że Mazurek zapoczątkował takie, ówcześnie nowoczesne, pojmowanie sprawy narodowej, które w XIX wieku stało się powszechne.
Konrad Wallenrod – Adam Mickiewicz
Tytułowy bohater, pomimo wychowania w Zakonie, czuje się Litwinem, jest patriotą, który podejmuje samotną walkę z Krzyżakami. Może pokonać potężnych wrogów tylko zdradą, podstępnym działaniem na ich szkodę i taką właśnie drogę wybiera – składając na ołtarzu ojczyzny swój rycerski honor, osobiste szczęście, nawet życie. Nie może zaznać szczęścia w życiu, gdy nieszczęśliwa jest jego ukochana ojczyzna. Jego patriotyzm przypomina postawę prometejską: dla dobra ojczyzny będzie walczył z sitami wyższymi, swym sumieniem i honorem, nawet z Bogiem. Utwór odegrał istotną rolę w kształtowaniu bardziej nowoczesnej postawy patriotycznej rówieśników autora i następnych generacji, stal się dla spiskowców swego rodzaju katechizmem i zarazem podręcznikiem moralności ludzi walczących w podobny do Konrada sposób. Nakazywał poświęcić dla ojczyzny wszystko, zrezygnować z wszystkiego poza walką. Konrad Wallenrod jest pierwszym utworem w sposób tak pełny przedstawiającym koncepcję „patriotyzmu walki”, patriotyzmu bez narodowego państwa, tłumionego przez zaborców, nakazującego maską zasłaniać oblicze, skrywać prawdziwe uczucia i spiskować.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz został napisany ku pokrzepieniu serc, jest wyrazem tęsknoty za krainą dzieciństwa, gdzie się człowiek napije, nadysze Ojczyzny. Akcja poematu rozgrywa się w miejscu przypominającym raj. Wszystko jest na Litwie piękniejsze niż w każdym innym zakątku świata: lasy, kwiaty, pola, łąki, zwierzęta. Zarazem wszystko, co litewskie pozostaje bohaterom najbliższe, wielbione i swojskie. Życie toczy się zgodnie z rytmem przyrody, przyjaznej człowiekowi i opisywanej z wielką miłością, uwielbieniem. W tej krainie mieszkają niezwykle barwne postaci, nawet wielu oryginałów i dziwaków. Wszyscy stanowią zwartą społeczność, są połączeni głębokimi więzami międzyludzkimi, mają wspólne upodobania, wyobrażenia o świecie, jego porządku, łączy ich patriotyzm (Ksiądz Robak pełni nawet rolę wręcz mesjanistyczną), ukochanie ziemi przodków, ważnym spoiwem patriotycznej wspólnoty pozostaje tradycja. Mickiewicz daleko odszedł od formuły o/czy-zna jest tam, gdzie źle. Przedstawił w Panu Tadeuszu ojczyznę szczęśliwą, którą jakby ominęły kolejne klęski spadające na naród. Można odnieść wrażenie, że historia, duch przemian mają zaledwie minimalny wpływ na Soplicowo, jego społeczność. Utwór jest patriotycznym poematem o urodzie ziemi ojczystej, krajobrazów zapamiętanych z dzieciństwa, pięknie i barwności tradycji, mówi o sile zgodnej wspólnoty, harmonii życia, ojczyźnie rzekomo oczekującej na powrót synów w rozproszeniu. Pozostający na emigracji autor przypomniał wyidealizowaną polską realność, narodowe, tradycyjne wartości, kulturę, dat wręcz pewien wzorzec polskości, ukazując niezmienione od lat centrum polszczyzny. Zamieszkiwali je ludzie kochający swój kraj, którzy w obliczu niebezpieczeństwa stawali się solidarni, zapominali o urazach. Gdy do Soplicowa, wraz z wojskami Napoleona, wkroczyła wielka historia, znów pojawiły się nuty wyłącznie optymistyczne – w poemacie nie ma słowa o szybko nadchodzących dniach klęski pod Moskwą. Jest raczej marzenie, sen o nowej, odmienionej, ale wciąż pięknej, wolnej Polsce.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
Optymistyczne, pozytywne rozwiązanie wszystkich wątków powieści w pewnym sensie wskazuje drogę prowadzącą do ratowania polskości w popowstaniowych realiach. Taką receptę znajduje młode pokolenie: w ludzie szukając zdrowia moralnego, źródła patriotyzmu i żywej tradycji, witalności oraz aktywności. Sprzymierzeńcem młodych będzie drobne ziemiaństwo, ludzie ciężkiej, codziennej pracy. Odrodzą się dwory, nad Niemen wróci odwieczna harmonia. W tym kontekście raczej nie należy mówić o konflikcie pokoleń, zarówno młodzi, jak i starzy nie stanowią w powieści jednolitych grup, przecież młody jest np. Witold i jego siostra Leonia, a trudno o bardziej kontrastowe postaci. By ta fantastyczna wizja urzeczywistniła się, niezbędna jest pozytywistyczna praca u podstaw, wysiłek zmierzający do podniesienia poziomu cywilizacyjnego ludu, także naprawy stosunków na wsi – tak chcą działać Witold i Benedykt Korczyńscy. Pozytywistyczny rodowód mają i inne idee wpisane w powieść: kult pracy jako najwyższej wartości w życiu człowieka, najwyższej formy patriotyzmu, postulat użyteczności społecznej (jego zaprzeczenie to pasożytnictwo arystokracji), utylitaryzm, kult nauki (Witold), walka o polskość ziemi, legalne działania ekonomiczne zastępujące konspirację, zbrojny czyn.
Pieśń o żołnierzach z Westerplatte – Konstanty l. Gałczyński
Gałczyński oddał hołd obrońcom nadmorskiej placówki, przedstawił własną wizję wydarzeń historycznych. Utwór nie opowiada o samej heroicznej walce z przeważającymi siłami wrogów, przedstawia natomiast obraz polskich żołnierzy poległych w boju: czwórkami, w żołnierskim szyku pomaszerowali do nieba. W chmurach dudnił równy krok Morskiego Batalionu. Jego bohaterowie nie żałowali bólu, ran, wreszcie śmierci poniesionej w obronie ojczyzny Spotyka ich teraz najwyższa nagroda, maszerują na niebieskie polany. Obrońcy wybrzeża Bałtyku wesprą walczących w Warszawie, ich duch będzie obecny pośród ruin stolicy, pamięć o nich podtrzyma nadzieję zwycięstwa, zachęci do oporu przeciw Niemcom.
Literatura:
- Rzecz to piękna – Tyrtajos
- Pieśń o Rolandzie
- Odprawa posłów greckich, Pieśń o spustoszeniu Podola – J. Kochanowski
- Transakcja wojny chocimskiej – W. Potocki
- Kazania sejmowe – Piotr Skarga
- Hymn do miłości ojczyzny – I. Krasicki
- Powrót posła – J.U. Niemcewicz
- Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta – F. Karpiński
- Pieśń Legionów Polskich we Włoszech – J. Wybicki
- Konrad Wallenrod, Dziady cz. III, Pan Tadeusz, Reduta Ordona – A. Mickiewicz
- Kordian, Hymn Smutno mi Boże … – J. Słowacki
- Moja piosenka II – C.K. Norwid
- Nad Niemnem – E. Orzeszkowa
- Trylogia – H. Sienkiewicz
- Rota – M. Konopnicka
- Przedwiośnie – S. Żeromski
- Z głową na karabinie … – K.K. Baczyński
- Pieśń o żołnierzach w Westerplatte – K.I. Gałczyński
- Gawęda o miłości ziemi ojczystej – W. Szymborska
Film:
- Popiół i diament – A. Wajda
- Człowiek z żelaza – A. Wajda