Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, utrzymujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa – hasła obalone przez Wielką Rewolucją Francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizję świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu.
Immanuel Kant – Głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od poznającego go przedmiotu. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które próbuje uogólnić swe doświadczanie świata (idee duszy, Boga)
W tym nurcie filozoficznym mają swe źródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej – idealizm i indywidualizm.
Idealizm – dominujący w romantyzmie kierunek filozoficzny, uznający wyższość i pierwszeństwo ducha oraz myśli nad materią. Z nazwiskiem I.Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki – imperatyw kategoryczny – konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się prawem powszechnym.
Założenia filozoficzne:
- Bunt wobec zastanej rzeczywistości, czyli wobec feudalnej struktury społecznej i absolutyzmu
- Odrzucenie oświeceniowego racjonalizmu, empiryzmu i klasycyzmu, jako niewystarczającej formy myślenia o świecie i sposobach jego wyrazu. Np. utwory Mickiewicza: Oda do miłości, Romantyczność – mają charakter programowych manifestów.
Pojmowanie świata:
- Jedność oparta na antymoniach, sprzecznościach, opozycji widzianego i niewidzialnego, materii i ducha. Przekonanie to było budowane na różnych odmianach filozofii spirytualistycznej (łac. spiritus – duch)
- Filozofia głosząca duchowy charakter rzeczywistości, zwolennicy to, np. Fichte, Schelling
Jedną z jej odmian jest oparta na wierzeniach ludowych. Zakładano istnienie świata duchowego, który realizował się we wszystkim co materialne, co widzialne. Między światem ducha i ludzkim zachodzą tzw. odpowiedniości (korespondencje), to co dzieje się w sferze ducha, natychmiast realizuje się w świecie ziemskim.
Świat pojmowano jako antynomiczną jedność, która podkreślała: ducha i materię, dobro i zło, uczucie i rozum, młodość i starość, to co wewnętrzne i zewnętrzne, to co na dole i co na górze, prawdy żywe i martwe, wolność i despotyzm, ludy i monarchistyczne rządy, pokrzywdzeni i krzywdziciele, itd.
Na tej zasadzie romantycy opierali swoje poczucie tragizmu, które najczęściej dostrzegali na przykładzie części i całości, jednostki i zbiorowości, wolności i konieczności, postępu i tradycji, obowiązkiem działania a nielegalnością czynu. Np. Mickiewicz w III cz. Dziadów, Słowacki w Kordianie, Krasiński w Nie-boskiej komedii.
Jan Gattieb Fichte – woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki. Jego zdaniem najważniejsza była wolność oraz indywidualizm jednostki, jej możliwości kreacyjne stawiał na równi z mocą Boga.
Fryderyk Schlegel – zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie było dla niego aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i odbiorcą.
Wilhelm Schelling – wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część widzialna bytu to przyroda, a niewidzialna to duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej wyobraźni, symbol, mit. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznawania rzeczywistości, najwyższy ludzki twór. Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do ducha, do nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcje miłości romantycznej jako uczucia, które ma wymiar kosmiczny, od miłości zmysłowej, miłości do kobiety, poprzez więź z bliźnimi, z narodem i sięga aż w sferę nieskończoności, np. Konrad z III cz. Dziadów.
Irracjonalizm – przekonanie o możliwościach pozarozumowego poznania bytu, za pomocą intuicji, wiary i szaleństwa. Odrzuca empiryzm i scjentyzm a świat traktuje jako tajemną księgę, którą odczytać mogą tylko wybrane jednostki. W romantyzmie takimi uprzywilejowanymi badaczami bytu byli poeci, szaleńcy, dzieci i ludzie prości.
Georg Wilhelm Fryderyk Hegle – Głosił że byt a więc i historia, to zjawiska intelektualne, które nieustannie się rozwijają. Rozwój ma charakter logiczny. Dzieje świata nie są mozaiką przypadkowych wydarzeń, lecz celowym wcieleniem się w ducha świata w losy narodów, które są dopełnieniem swoich misji w dziejach. W sposób szczególny dziejowe posłannictwo pełnią jednostki wybitne.
Filozofia romantyzmu, zwłaszcza niemieckiego, miała charakter metafizyczny i idealistyczny, odrzucał empiryzm oraz realizm.