Opracowanie motywu patriotyzmu i walki o wolność
Wiersze Słowackiego
W jednym z wierszy Słowackiego znajdujemy obraz tłumu idącego i krzyczącego: Polska! Polska!, a następnie Boże! Ojczyzna! Ojczyzna! Bóg spojrzał na idących i zapytał: Jaka? To pytanie powtarza się w naszej literaturze od stuleci. Na przestrzeni wieków zmieniało się samo znaczenie pojęcia „ojczyzna”, różnie definiowano też patriotyzm w zależności od przyjętego światopoglądu, opcji politycznej, przynależności do różnych grup społecznych itd. Niemniej, ojczyzna (jako najwyższa wartość życia zbiorowego) to jeden z najczęstszych motywów naszej literatury, która przedstawiła tysiące przykładów patriotycznych postaw, walki o niepodległość oraz (znacznie mniej) patriotyzmu czasu pokoju, powtarzała apele o ratowanie zagrożonego kraju, wskazywała konflikty pomiędzy interesem jednostki a dobrem ojczyzny, manifestowała tęsknotę za nią. Obowiązki obywatela wobec ojczyzny, głębokie przywiązanie do rodzinnego kraju są tematem nowożytnej europejskiej literatury od czasów renesansu.
Pieśń o Rolandzie.
Roland niezłomnie walczył w obronie swych ideałów; wiary, cesarza, ojczyzny – nazywanej w poemacie słodką Francją. Pomimo tej nuty patriotyzmu w średniowiecznym rozumieniu owego pojęcia, najważniejszy byt dla niego rycerski honor, rycerska sława, poległ w obronie wiary, nie ojczyzny, którą pojmowano wtedy inaczej niż dzisiaj.
Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola.
Wykorzystując brak króla, Tatarzy napadli na Podole i mające poruszać sumienia czytelników obrazy ich najazdu przynosi właśnie ta pieśń. Obrazy spustoszenia, ruiny, ludzkich nieszczęść. Autor apeluje do wszystkich kochających ojczyznę o dofinansowanie wojska, rozsądne przygotowanie odwetu na wrogach, zmycie hańby i właściwą obronę granic kraju. Występując z pozycji patriotycznych, ostrzega przed grożącym Rzeczypospolitej, jeszcze potężnej, silnej, poważnym niebezpieczeństwem.
Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod.
Tytułowy bohater, pomimo wychowania w Zakonie, czuje się Litwinem, jest patriotą, który podejmuje samotną walkę z Krzyżakami. Może pokonać potężnych wrogów tylko zdradą, podstępnym działaniem na ich szkodę i taką właśnie drogę wybiera – składając na ołtarzu ojczyzny swój rycerski honor, osobiste szczęście, nawet życie. Nie może zaznać szczęścia w życiu, gdy nieszczęśliwa jest jego ukochana ojczyzna. Jego patriotyzm przypomina postawę prometejską: dla dobra ojczyzny będzie walczył z sitami wyższymi, swym sumieniem i honorem, nawet z Bogiem. Utwór odegrał istotną rolę w kształtowaniu bardziej nowoczesnej postawy patriotycznej rówieśników autora i następnych generacji, stal się dla spiskowców swego rodzaju katechizmem i zarazem podręcznikiem moralności ludzi walczących w podobny do Konrada sposób. Nakazywał poświęcić dla ojczyzny wszystko, zrezygnować z wszystkiego poza walką. Konrad Wallenrod jest pierwszym utworem w sposób tak pełny przedstawiającym koncepcję „patriotyzmu walki”, patriotyzmu bez narodowego państwa, tłumionego przez zaborców, nakazującego maską zasłaniać oblicze, skrywać prawdziwe uczucia i spiskować.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz.
Pan Tadeusz został napisany ku pokrzepieniu serc, jest wyrazem tęsknoty za krainą dzieciństwa, gdzie s/ę człowiek napije, nadysze Ojczyzny. Akcja poematu rozgrywa się w miejscu przypominającym raj. Wszystko jest na Litwie piękniejsze niż w każdym innym zakątku świata: lasy, kwiaty, pola, łąki, zwierzęta. Zarazem wszystko, co litewskie pozostaje bohaterom najbliższe, wielbione i swojskie. Życie toczy się zgodnie z rytmem przyrody, przyjaznej człowiekowi i opisywanej z wielką miłością, uwielbieniem. W tej krainie mieszkają niezwykle barwne postaci, nawet wielu oryginałów i dziwaków. Wszyscy stanowią zwartą społeczność, są połączeni głębokimi więzami międzyludzkimi, mają wspólne upodobania, wyobrażenia o świecie, jego porządku, łączy ich patriotyzm (Ksiądz Robak pełni nawet rolę wręcz mesjanistyczną), ukochanie ziemi przodków, ważnym spoiwem patriotycznej wspólnoty pozostaje tradycja. Mickiewicz daleko odszedł od formuły o/czy-zna jest tam, gdzie źle. Przedstawił w Panu Tadeuszu ojczyznę szczęśliwą, którą jakby ominęły kolejne klęski spadające na naród. Można odnieść wrażenie, że historia, duch przemian mają zaledwie minimalny wpływ na Soplicowo, jego społeczność. Utwór jest patriotycznym poematem o urodzie ziemi ojczystej, krajobrazów zapamiętanych z dzieciństwa, pięknie i barwności tradycji, mówi o sile zgodnej wspólnoty, harmonii życia, ojczyźnie rzekomo oczekującej na powrót synów w rozproszeniu. Pozostający na emigracji autor przypomniał wyidealizowaną polską realność, narodowe, tradycyjne wartości, kulturę, dat wręcz pewien wzorzec polskości, ukazując niezmienione od lat centrum polszczyzny. Zamieszkiwali je ludzie kochający swój kraj, którzy w obliczu niebezpieczeństwa stawali się solidarni, zapominali o urazach. Gdy do Sopli-cowa, wraz z wojskami Napoleona, wkroczyła wielka historia, znów pojawiły się nuty wyłącznie optymistyczne – w poemacie nie ma słowa o szybko nadchodzących dniach klęski pod Moskwą. Jest raczej marzenie, sen o nowej, odmienionej, ale wciąż pięknej, wolnej Polsce.
Motyw patriotyzmu i walki o wolność – literatura podmiotu:
BACZYŃSKI Krzysztof Kamil : Elegia o chłopcu polskim
BACZYŃSKI Krzysztof Kamil : Z głową na karabinie
BRATNY Roman : Kolumbowie. Rocznik dwudziesty
BRONIEWSKI Władysław : Bagnet na broń
BRONIEWSKI Władysław : Co mi tam troski
GAŁCZYŃSKI Konstanty Ildefons : Pieśń o żołnierzach z Westerplatte
HEMAR Marian : Moja ojczyzna
KOCHANOWSKI Jan : O dobrej sławie
KOCHANOWSKI Jan : O cnocie (z tomu „Pieśni” – Pieśń XII, ks. II)
KOCHANOWSKI Jan : O spustoszeniu Podola [pieśń] (Z tomu „Pieśni”- Pieśń V, ks. II )
KOCHANOWSKI Jan : Odprawa posłów greckich
KONOPNICKA Maria : Rota
KRASICKI Ignacy : Hymn do miłości ojczyzny
MICKIEWICZ Adam : Dziady. Cz. 3
MICKIEWICZ Adam : Konrad Wallenrod
MICKIEWICZ Adam : Pan Tadeusz
MICKIEWICZ Adam : Reduta Ordona
NIEMCEWICZ Julian Ursyn : Powrót posła
ORZESZKOWA Eliza : Gloria victis
ORZESZKOWA Eliza : Nad Niemnem
PRUS Bolesław : Lalka
PRZYBOŚ Julian : Póki my żyjemy
SIENKIEWICZ Henryk : Latarnik
SIENKIEWICZ Henryk : Krzyżacy
SIENKIEWICZ Henryk : Potop
SKARGA Piotr : Kazania sejmowe ( Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie)
SŁOWACKI Juliusz : Grób Agamemnona
SŁOWACKI Juliusz : Kordian
SLOWACKI Juliusz : Sowiński w okopach Woli
SŁOWACKI Juliusz : Testament mój
SOFOKLES : Antygona
SZEKSPIR William : Makbet
SZCZYPIORSKI Andrzej : Początek
TUWIM Julian : Kwiaty polskie
TYRTEUSZ : Rzecz to piękna
WYBICKI Józef : Pieśń legionów polskich we Włoszech
ŻEROMSKI Stefan : Przedwiośnie
ŻEROMSKI Stefan : Syzyfowe prace
ŻEROMSKI Stefan : Wierna rzeka
Motyw patriotyzmu i walki o wolność – literatura przedmiotu
BURSZTYŃSKA Halina : „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej // W: List, nowela, opowiadanie : analizy i interpretacje / pod red. Tadeusza Budrewicza i Haliny Bursztyńskiej. – Wyd. nowe poszerz. – Kraków : Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2001. – S. 75-90
CHRZANOWSKI Maciej : Szkolny słownik motywów literackich . – Warszawa : „Skrypt”, cop. 2003. – S. 247-257 : Ojczyzna / patriotyzm
CHWIN Stefan : Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza (w. 596-629) // W: Lekcje czytania : eksplikacje literackie. Cz. 2 / pod red. Władysława Dynaka i Aleksandra Wita Labudy. – Wrocław : Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. – S. 102-116
DOPART Bogusław : Adam Mickiewicz – Dziady // W: Lektury polonistyczne : Oświecenie – romantyzm. T. 1 / pod red. Andrzeja Borowskiego i Janusza S. Gruchały. – Kraków : Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1997. – S. 161-208
DRABAREK Barbara, FALKOWSKI Jacek, ROWIŃSKA Izabela : Szkolny słownik motywów literackich. – Wyd. 2 uzup. – Warszawa : Wydawnictwo KRAM, 1998. – S. 224-233 : Miłość do ojczyzny
ENCYKLOPEDIA szkolna : język polski : gimnazjum / [aut. haseł Barbara Włodarczyk i in. ; red. prowadzący Agnieszka Nawrot]. – Kraków : Wydawnictwo „GREG”, 2006. – S. 605-615 : Pan Tadeusz
ENCYKLOPEDIA szkolna : język polski : liceum / red. prowadzący Agnieszka Nawrot. – Kraków : Wydawnictwo „GREG”, 2005. – S. 224-230 : Dziady. Cz. 3 ; S. 371-372 : Hymn do miłości ojczyzny ; S. 780-785 : Pan Wołodyjowski ; S. 843-848 : Potop ; S. 881-886 : Przedwiośnie ; S. 1059-1060 : Testament mój
„Fraszki”, „Pieśni”, „Treny” Jana Kochanowskiego / oprac. Teodor Farent . – Lublin : Biblioteka Wysyłkowa, 2004. – (Biblioteczka Opracowań ; 34). – S. 22-26 : Patriotyczny apel w Pieśni V – O spustoszeniu Podola przez Tatarów
FRYDRYSZAK Zygmunt : „Polska powstanie, by żyć.” O poezji legionowej 1914-1918 // W: O literaturze i filozofii : problemy, twórcy, dzieła / pod red. Witolda Tulibackiego i Zygmunta Frydryszaka ; Akademia Rolniczo-Techniczna im. Michała Oczapowskiego w Olsztynie, Olsztyńska Szkoła Wyższa. – Olsztyn : Wydawnictwo ART, 1999. – S. 294-309
GOTOWE prezentacje maturalne : liceum, technikum / aut. Teresa Bojczewska, Agnieszka Nawrot, Anna Popławska. – Kraków : Wydawnictwo „GREG” [2008?]. – S. 140-142 : Jak rozumieli poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny dramatopisarze wybranych epok
JÓZEFCZYK Katarzyna : Zdasz maturę z języka polskiego : motywy literackie. Cz. 2. – Łódź : „Piątek Trzynastego”, 1999. – S. 153-171 : Motyw patrioty
KLIMOWICZ Mieczysław : Oświecenie. – Wyd. 9. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. – (Wielka Historia Literatury Polskiej). – S. 451-497 : Poezja patriotyczna i rewolucyjna. Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński
„Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza / oprac. Danuta Wilczycka. – Lublin : Biblioteka Wysyłkowa, 2004. – (Biblioteczka Opracowań ; nr 32)
LEKSYKON lektur szkolnych / [aut. haseł Alicja Badowska i in.]. – Wrocław : Wydawnictwo EUROPA, 2005. – S. 200-202 : Hymn do miłości ojczyzny ; S. 233-267 : Adam Mickiewicz ; S. 325-338 : Eliza Orzeszkowa ; S. 504-512 : Przedwiośnie
ŁUGOWSKA Jolanta : Powstańcy i ich wódz. Fragment opowiadania „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej // W: Lekcje czytania : eksplikacje literackie. Cz. 2 / pod red. Władysława Dynaka i Aleksandra Wita Labudy. – Wrocław : Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. – S. 390-402
MAKOWIECKA Marta, PAWŁOWSKI Mariusz : Poezja : interpretacje. – Warszawa : Świat Książki – Bertelsmann Media, 2006. – (Nowa Matura. Język Polski). – S. 59-61 : Hymn do miłości ojczyzny ; S. 183-187 : Z głową na karabinie
MARKIEWICZ Henryk : Idee patriotyzmu i demokracji w literaturze pozytywistycznej / Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie. – Kraków : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969
MIĘDZY literaturą a historią : z tradycji idei niepodległościowych w literaturze polskiej XIX i XX w. / pod red. Eugenii Łoch ; aut. Jan Adamowski [i in.]. – Lublin : Wydawnictwo Lubelskie, 1986
NOWACKA Teresa : Dwudziestolecie międzywojenne . – Wyd. 2 popr. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – (Streszczenia, problematyka – lektury szkoły średniej). – S. 5-24 : Stefan Żeromski – Przedwiośnie
NOWACKA Teresa : Młoda Polska . – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – (Streszczenia, problematyka – lektury szkoły średniej). – S. 91-102 : Stefan Żeromski – Wierna rzeka
NOWACKA Teresa : Od Starożytności do Oświecenia . – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996. -(Streszczenia, problematyka – lektury szkoły średniej). – S. 100-107 : Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich ; S. 108-115 : Piotr Skarga – Kazania sejmowe
NOWACKA Teresa : Pozytywizm . – Wyd. 2. – Warszawa : „Verbum”, 1995. – (Streszczenia, problematyka – lektury szkoły średniej). – S. 35-52 : Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem ; S. 53-56 : Eliza Orzeszkowa – Gloria victis ; S. 77-100 : Bolesław Prus – Lalka
NOWACKA Teresa : Romantyzm . – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – (Streszczenia, problematyka – lektury szkoły średniej). – S. 49-58 : Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod ; S. 59-80 : Adam Mickiewicz – Dziady. Cz. III ; S. 81-102 : Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz ; S. 125-141 : Juliusz Słowacki – Kordian ; S. 159-162 : Juliusz Słowacki – Grób Agamemnona ; S. 163-164 : Juliusz Słowacki – Testament mój
ORZESZKOWA Eliza : Opowiadania i nowele / oprac. Monika Głogowska. – Kraków : Wydawnictwo Zielona Sowa, cop. 2007. – (Lektura z Opracowaniem). – S. 142-148 : Gloria victis (r. 1863)
PIETRZYK Dariusz, RYCHLICKI Robert, MARZEC Anna : Opracowania lektur i wierszy : liceum. -Kraków : Wydawnictwo „GREG”, [2007]. – S. 156-158 : Gloria victis
„Poezje” Juliusza Słowackiego / oprac. Danuta Polańczyk. – Lublin : Biblioteka Wysyłkowa, 2004. – (Biblioteczka Opracowań ; nr 47). – S. 20-23 : Grób Agamemnona ; S. 24-26 : Testament mój ; S. 31-33 : Sowiński w okopach Woli)
RURAWSKI Józef, BIAŁA Alina : Lektury szkolne A-Z dla klas VII-VIII : autorzy, utwory, terminy. – Warszawa : Polska Oficyna Wydawnicza „BGW” : Wydawnictwo GRAF-PUNKT, 1996. – S. 11-12 : Z głową na karabinie ; S. 19-20 : Bagnet na broń ; S. 64 : Rota ; S. 66-67 : Hymn do miłości ojczyzny ; S. 84-86 : Reduta Ordona ; S. 136-137 : Latarnik
SIENKIEWICZ Henryk : Wybór nowel : notatki na marginesie, cytaty, które warto znać, streszczenie / oprac. Anna Popławska. – Kraków : Wydawnictwo „GREG”, 2005. – (Wydanie z opracowaniem. Lektura). – S. 184-188 : Latarnik
WIERZCHOŁOWSKA Danuta : Literacki zapis walk o Lwów w roku 1918 // W: „Odrodzona i Niepodległa” – w literaturze : praca zbiorowa / pod red. Władysława Magnuszewskiego. – Zielona Góra : Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1992. – S. 63-74
TERMER Janusz : Leksykon :155 najważniejszych książek świata. – Toruń : Wydawnictwo Adam Marszałek, cop. 2003. – S. 173-175 : Nad Niemnem ; S. 196-198 : Pan Tadeusz
Artykuły z czasopism
CHOWANIEC Urszula : O narodzie i patriotyzmie, czyli jak pogawędzić na trudne tematy // Język Polski w Liceum. – 2001/2002, nr 2, s. 40-49
CHRZĄSTOWSKA Bożena : Polskość a europejskość // Polonistyka. – 2004, nr 9, dod. nr 2 (listopad), s. 8-11
Patriotyzm. Sposoby mówienia o Polsce i Polakach.
DROGA Katarzyna : Uporządkowanie wiedzy o romantyzmie w Europie // Cogito. – 2007, nr 16, dod. „Matura” s. 70-75
Najważniejsi twórcy – Johann Wolfgang Goethe i George Gordon Byron oraz kluczowe tematy – miłość, walka o wolność i podróż.
DROGA Katarzyna, PIETRZYKOWSKA Agnieszka, FEDOROWICZ Agnieszka : Odprawa posłów greckich – renesansowa koncepcja państwa i obywatela. – (Język polski : renesans ; [cz.] 3) // Cogito. – 2003, nr 1, dod. s. 9-11
Omówienie problematyki patriotyzmu w utworach Jana Kochanowskiego.
GÓRNIAK Agnieszka : Co dalej z polskością? // Dekada Literacka. – 1997, nr 2/3, s. 6-7, 11
HYMN do miłości ojczyzny” – głos Krasickiego w sprawie patriotyzmu . – (Język Polski w Liceum ; [cz.] 16) // Cogito. – 2003, nr 6, dod. s. 16
NOWICKA-JEŻOWA, Alina : Jana Kochanowskiego myśli o wolności // Przegląd Humanistyczny. – 2007, nr 1, s. 93-104
PRZYBYŁA Wiesław : Oświeceniowy patriotyzm i „Hymn” Krasickiego w szkolnym otoczeniu // Język Polski w Liceum. – 2007/2008, nr 4, s. 16-26
RATAJCZAK Wiesław : Nasz współczesny, dziewiętnastowieczny patriotyzm // Polonistyka. – 2003, nr 1, s. 12-15
Przedstawienie kształtowania się polskiego patriotyzmu w literaturze od XIX w .
TEMAT patriotyzmu i walki o wolność ojczyzny // Cogito. – 2003, nr 21, s. 85-87