Na skróty
Opracowanie motywu tradycji:
W ujęciach literackich tradycja jest najczęściej bardzo ważnym czynnikiem narodowej tożsamości, a bez ciągłości jej przekazu nie może istnieć normalnie rozwijające się społeczeństwo. To pozytywne znaczenie tradycji, która jednak może również być elementem negatywnie ciążącym , na współczesności, nie pozwalającym wyrwać się z fałszywych stereotypów, utrwalonych schematów myślenia i działania (człowiek przyzwyczaja się do każdej rzeczy, która (rwa, jak napisała Maria Dąbrowska).
Same tradycje mogą mieć wielorakie źródła, np. religijne (niekiedy bezpośrednio wiążą się z obrzędami), narodowe, społeczne, cechowe i zawodowe, związane z jakimś miejscem .itd. Oczywiście, w literaturze ważnym punktem odniesienia pozostaje tradycja artystyczna, dokonania poprzedników – zwykle bywa tak, że młodzi autorzy negują propozycje bezpośrednich poprzedników, a za tzw. żywą tradycję uważają dokonania nie ojców, lecz dziadów (np. Młoda Polska odwoływała się nie do poprzedzającego ją pozytywizmu, ale romantyzmu).
Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek
Filarem sarmackiego światopoglądu Paska byt niemal bezkrytyczny stosunek do polskiej tradycji szlacheckiej, która w mniemaniu autora zawsze dawała lepsze wzory społeczne, polityczne, kulturowe niż doświadczenia jakichkolwiek innych narodów. Owa tradycja naturalnie miała charakter katolicki, dotyczyła w pierwszej kolejności sfery obyczajów i była traktowana niemal tak samo, jak pisane prawo.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
Stróżem tradycji jest w poemacie przede wszystkim sędzia Soplica. To wzorowy ziemianin, szlachcic przywiązany do dawnych obyczajów, tradycji, narodowych strojów. Patriota mający szereg cnót obywatelskich. Ta postać pełni w utworze między innymi rolę surowego strażnika zasad etykiety (wygłasza na przykład ważną naukę o grzeczności), ceremoniału, tradycyjnych norm i zasad zachowania się w różnych okolicznościach.
Tradycja określała w Soplicowie niemal wszystko – od porządku idących na spacer, po rozwiązywanie konfliktów poprzez zajazd na sąsiadów. Osobne tradycje kultywował zaścianek Dobrzyńskich.
Pieśń o żołnierzach z Westerplatte – Konstanty l. Gałczyński
Gałczynski złożył hołd obrońcom nadmorskiej placówki, korzystając z pisarskiego przywileju posiadania własnej wizji wydarzeń historycznych (oczywiście, nie zginęli tam wszyscy polscy żołnierze).
Utwór nie opowiada o samej obronie, niewiele mówi o walce. Jakby interesuje się głównie tym, co stało się z żołnierzami, którzy polegli w boju. Poeta nie ma żadnych wątpliwości: poszli oni do nieba. Zgodnie ze stylizacją wiersza, pomaszerowali tam w żołnierskim szyku, czwórkami: Kiedy się wypełniły dni l i przyszło zginąć latem, l prosto do nieba czwórkami szli / żołnierze z Westerplatte. W chmurach można było słyszeć równy krok Morskiego Batalionu.
Jego bohaterowie nie żałowali życia oddanego w obronie ojczyzny. Spotyka ich teraz nagroda, w żołnierskim szyku zmierzają na niebiańskie polany Obrońcy polskiego wybrzeża Bałtyku wesprą walczących w Warszawie, ich duch będzie obecny wśród ruin stolicy pamięć o nich podtrzyma nadzieję zwycięstwa, zachęci do oporu przeciw hitlerowcom.
Do młodych – Adam Asnyk
Przyszłość winna być budowana na mocnym fundamencie przeszłości, Asnyk bynajmniej nie mówi wyłącznie o epoce romantycznej, ale sięga znacznie dalej, nawet do antyku, średniowiecza. Rzecz nie w tym, by bezkrytycznie wielbić wszystko, co minione, podmiot liryczny domaga się szacunku dla tych obszarów tradycji, które przynosiły istotne, także z punktu widzenia współczesnego życia, wartości. Oczywiście, w centrum rozważań poety pozostaje romantyzm. To wyraźnie wystylizowany arkadyjsko okres pięknej młodości poety, a nie lata powstania listopadowego, buntu, cierpienia, nieszczęścia narodu, poświęcenia.
Romantyczna Polska z wiersza Asnyka jest krainą piękna, łagodności oraz szczęścia. Świat młodości został wyidealizowany, pozbawiony każdego tragicznego, ciemniejszego rysu. Bezpośrednia przeszłość to arkadyjska realność bez przemocy, gwałtu, gwałtownych konfliktów. Zupełnie inaczej wygląda w tym wierszu przyszłość: będzie ona szukaniem nowych dróg i zarazem walką z tym, co hamuje pochód zdobywców, walką z dawnym światem. Dla Asnyka znakiem minionego była wiara w harmonię między dobrem i prawdą. Tego nie można pogodzić z biologizmem pozytywistów, teorią walki o byt, nieuchronnością porażki słabszego.
Intelekt każe godzić się ze zwycięstwem form silniejszych, nowych, zejściem ze sceny starych. Ale z drugiej strony bardzo trudno staremu poecie przyznać, że to w co wierzył przez lata okazuje się współcześnie anachroniczne, nieprzydatne, wręcz opóźnia pochód ku lepszemu jutru. Jednak fraza trzeba z żywymi naprzód iść to przede wszystkim akt rezygnacji, pragmatyczna rada dla wszystkich: starych i młodych.
Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
w powieści ważkie funkcje pełnią dwa rodzaje rzeczywistości: tradycja oraz teraźniejszość związana z konkretnym czasem i przestrzenią. Naturalnie, te rzeczywistości nie istnieją obok siebie, ale przenikają się – przeszłość w istotnym stopniu określa kształt rzeczywistości.
Najodleglejszym czasem tak zwanej żywej tradycji jest epoka Jana i Cecylii – pamięć o niej jest zachowywana dzięki ustnym przekazom, relacjom o powstaniu rodu Bohatyrowiczów. Drugi ważny element tradycji to czasy napoleońskie – w 1812 roku (i wcześniej) w armii Napoleona służyli zarówno Korczyńscy, jak i Bohatyrowiczowie. Ten okres to bardzo istotna część tradycji romantycznej w utworze. Wreszcie powstanie styczniowe – 1863 rok jest postrzegany w powieści przez pryzmat koncepcji pozytywistycznych. Świeża pamięć o powstaniu żyje wśród wszystkich bohaterów, powstanie w znacznej mierze określiło ich losy, było też symbolem zjednoczenia narodu.
Chłopi – Władysław Stanisław Reymont
Obrzędowość, zwyczaje i tradycje w znacznej mierze porządkowały życie chłopów w Lipcach. Miały one charakter kulturowy lub religijny często wyrastały nawet z jeszcze pogańskich wierzeń. Tradycja była obecna w całej drodze życiowej mieszkańców wsi, od urodzin do śmierci. Bardzo rzadkie próby naruszenia, zlekceważenia tradycji mogły mieć zdecydowanie negatywne konsekwencje – aż do usunięcia poza obręb społeczności.
Literatura:
- Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek
- Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
- Pieśń o żołnierzach z Westerplatte – Konstanty l. Gałczyński
- Do młodych – Adam Asnyk
- Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa
- Chłopi – Władysław Stanisław Reymont
Film:
- Miś – reż. S. Bareja