Jan Kochanowski urodził się w 1530r. w Sycynie, zmarł w 1584 w Lublinie, spoczywa w Zwoleniu. Pochodził ze średnio zamożnej szlachty z ziemi radomskiej. Spośród jego siedmiu braci jeszcze dwóch zajęło się literaturą.
W 1544 r. rozpoczął studia na wydziale sztuk wyzwolonych na Akademii Krakowskiej. W Krakowie przebywał do 1547r., czyli do śmierci ojca. Z tego okresu zachowały się dwa najwcześniejsze dzieła Ephitaphium Cretccovii oraz O śmierci Jana Tarnowskiego z 1561r.
Następnie wyjechał do Królewca (1551-1552), na tamtejszym Uniwersytecie uzyskał stypendium na wyjazd do Włoch. Na Padwie (1552-1557) studiował filozofię i filologię klasyczną. Z tego okresu pochodzą pierwsze łacińskie poezje, pisane pod wpływem renesansowej kultury humanistycznej. Zagranicą Kochanowski nauczył się wiele o literaturze starożytnej, poznał twórczość Horacego, Owidiusza i Wergiliusza oraz filozofię starożytną, zgodnie z którą starał się później postępować. Wiele podróżował po Europie (Rzym, Neapol, Paryż), w trakcie wyjazdów nawiązał kontakty z przedstawicielami europejskiej kultury i humanistyki, np. z francuskim poetą Ronsardem, który był propagatorem pisania w języku narodowym. Napisał w tym okresie wiele łacińskich liryków oraz np. hymn Czego chcesz od nas Panie. Później kontynuował naukę w Królewcu, gdzie związał się z dworem swego protektora księcia pruskiego Albrechta.
W 1557 r. na wieść o śmierci matki wraca do kraju i przebywa na różnych dworach magnackich i królewskich, np. Jana Firleja i biskupa Filipa Padniewskiego. Od 1563r. dzięki protekcji podkanclerza i biskupa Piotra Myszkowskiego, swojego mecenasa i dobroczyńcy, został sekretarzem Zygmunta II Augusta. Był już wtedy autorem wielu fraszek i pieśni. Został świeckim proboszczem w Poznaniu i Zwoleniu, co polegało na sprawowaniu posługi kapłańskiej i wiązało się z pewnymi dochodami. Udzielał się także w polityce, uczestniczył w Sejmie w Lublinie, agitował na rzecz Henryka Walezjusza. Równocześnie coraz więcej tworzył. W 1562r. pisał o jego szlachetnym urodzeniu Rej, gdyż już wtedy Kochanowski był znany. Sławę przyniosły mu poematy Zgoda i Satyr, gdzie krytykował złe obyczaje szlachty i zapominanie o sprawach kraju. Role jego pamiętnika pełniły Fraszki i pierwsze Pieśni.
Z czasem zaczęło mu dokuczać dworskie życie i w 1571r. zamieszkał w Czarnolesie, a w 1574r. zrezygnował z dworskich i kościelnych zaszczytów. W 1575r. poślubił Dorotę Podlodowską. W pełni tu realizował ideał harmonijnego szczęśliwego życia. Od śmierci króla jedynie okazjonalnie brał udział w życiu publicznym. Śmierć ukochanej córeczki Orszulki w 1579r., której poświęcił Treny, a następnie drugiej córki Hanny, przyczyniły się do pogorszenia jego stanu zdrowia. W tym okresie podjął się także cenionego do dziś tłumaczenia Psałterza Dawidowego. Czarnolas był dla Kochanowskiego swoistą Arkadią, którą zobrazował we fraszkach (Na lipę) i pieśniach (Pieśń świętojańska o Sobótce). Znalazł tam spokój i żył w zgodzie z naturą. Zmarł nagle w 1584r. w Lublinie na atak serca, w uroczystościach pogrzebowych uczestniczył dwór z królem Stefanem Batorym.
Daty:
Najważniejsze daty w życiu Jana Kochanowskiego:
1530- narodziny w Sycynie
1544 – początek studiów na Akademii Krakowskiej
1552-1555 – studia na uniwersytecie w Padwie
1555-1556 – studia na uniwersytecie w Królewcu
1562 – podbyt na dworze Filipa Padniewskiego
1563 – pobyt na dworze Jana Firleja
1564 – zostaje sekretarzem króla i obejmuje probostwo poznańskie
1566 – obejmuje parafię w Zwoleniu
1570 – przeprowadzka do Czarnolasu
1575 – ślub z Dorotą Podlodowską
1578 lub 1579 śmierć Urszulki
1584 – śmierć poety w Lublinie
Podział twórczości:
Twórczość Jana Kochanowskiego możemy podzielić na trzy okresy:
-
- Okres padewski ( 1544-1559) w czasie studiów we Włoszech pisał głównie okolicznościowe wiersze łacińskie, które znalazły się w zbiorze Elegium libri IV (1584r.)
- Okres dworski (1559-1571) początkowo górowały utwory epickie, jak Zuzanna (1562r.), Szachy (1564r.), O śmierci Jana Tarnowskiego (1561r.), Zgoda (1564r.), Satyry albo Dziki Mąż (1564r.),Proporzec albo Hołd pruski (1569r.). Następnie twórczość liryczna na najwyższym poziomie artystycznym, jak Pieśni, a także Fraszki (1584r.)
- Okres czarnoleski ( 1570-1584) uznany za najbardziej płodny w życiu poety. Dopiero tu w pełni zrozumiał, że poezja jest jego największym powołaniem i drogą do sławy. Powstały Treny i Pieśni, tragedia nawiązująca do antyku Odprawa posłów greckich, wierszowana parafraza Psałterza Dawidowego (1579r.) Ponadto napisał np. manifest poetycki Muza (1576r.), liczne utwory okolicznościowe.
Dzieła wszystkie (wydawnictwo pomnikowe, tom 1-4, 1884-1897r.), Pisma zbiorowe (tom 1-2, 1924r.), Dzieła polskie (wydanie 10 jubileuszowe 1980), Poezje (1879r.)
Utwory
Najważniejsze utwory napisane przez Jana Kochanowskiego:
Poematy
- Zuzanna
- Zgoda
- Szachy
- Proporzec
- Dziki mąż
Pieśni
- Pieśni (dwie księgi wydane pośmiertnie)
Psalmy
- Psałterz Dawidów
Treny
- Treny
Fraszki
- Fraszki (trzy księgi wydane pośmiertnie)
Dramaty
- Odprawa posłów greckich
Jan Kochanowski – ojciec polskiej poezji:
Jan Kochanowskie nazywany ojcem poezji polskiej – pierwszy poeta, którego twórczość dorównywała twórcom zagranicznym. Stworzył i sformułował nowożytny program poezji narodowej, ukształtowanej na antycznych wzorcach. Wykazał się świadomością wartości dzieła poetyckiego dla narodu. Przekazywał swoje poglądy polityczne i opisywał problemy społeczne. Wzorowało się na nim wielu pokoleń późniejszych poetów. Uznawany jest za najdoskonalszego poetą przed Mickiewiczem i Słowackim.
Jako pierwszy w niezwykle sprawny i nowoczesny sposób pisał w języku polskim.
Poezja polska zawdzięcza Kochanowskiemu swój pierwszy wielki wzlot, a polski renesans dojrzały kształt. Kochanowski był najwybitniejszym reprezentantem humanizmu i odrodzenia myśli antycznej w Polsce. Posiadał wszystkie cechy typowego człowieka renesansu: tolerancyjny, wykształcony i utalentowany, tzw. :
Poeta doktus – wykształcony, który zna figury stylistyczne i stosuje je w wierszach. Zna zasady tworzenia różnych gatunków. Wzoruje się na najlepszych wzorach antycznych. Sięga do mitologii i konkretnych twórców, np. Safony, Wergiliusza.
Kochanowski był erudytą (człowiek wykształcony). Obdarzony wyjątkowym poczuciem humoru, potrafił ukazywać ludzkie słabości i zręcznie pokazywał je w swoich utworach. Służył ojczyźnie tworząc poezję.
Aforyzmy (maksymy życiowe) Jana Kochanowskiego:
- Nie porzucaj nadzieję, jakoć się kolwiek dzieje
- Radość się z troską plecia a kiedy jedna weźmie moc najwiętszą, wtenczas masz ujrzeć odmianę naprędszą.
- Na szczęście wszelakie, szczęści ma być jednakie.
- Ty nie miej za stracone, tego co może być wrócone, siłą Bóg może wywrócic w godzinie, a kto mu ufa, nie zginie.
- Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami, : dał nam rozmum, dał mowę, a nikomu z nami.
- Służymy poczciwiej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomorze.
- Komu dowcipu równo z mową dostaje, niech szczepi między ludźmi dobre obyczaje.
- Prostak to, który wojsko z wielkości szacuje: zwycięstwo liczby nie chce, męstwa potrzebuje.
- Nie przegra, kto fragmaczy na sławę żywotem, azaby go lepiej dał w cieniu darmo potem.
Bóg, człowiek i świat u Kochanowskiego:
- Bóg – stwórca świata, jest wychwalany przez ludzi, hojny, łaskawy, bezinteresowny, wszechmocny, nieśmiertelny, artysta, pragnie wiary i miłości. Bóg rzemieślnik (Deus Faber), dawca życia.
- Człowiek – wychwala Boga, podporządkował swoje życie porom roku. Jest ciekawy świata, wyznaje filozofię stoicką i epikurejską
- Świat – istnieje w harmonii z człowiekiem, upodabnia się do raju, brak zła.
Znaczenie twórczości Jana Kochanowskiego w literaturze polskiej:
Bogactwo świeckiej tematyki:
- filozoficzno-refleksyjna: fraszki, np. O żywocie ludzkim, Do gór i lasów), Pieśni wszystkie za wyj. 3, np. Podole, Piórem opatrzony
- obyczajowa: fraszki, np. Na świętego ojca, Na nabożną, O kapelanie, O doktorze Hiszpanie, O sobótce, Miło szaleć kiedy czas potemu
- patriotyczna, np. O spustoszeniu Podola, Odprawa posłów greckich, Na Sokalskie mogiły, O dobrej sławie
- polityczna: np. Odprawa posłów greckich
- autotematyczna, np. O twórczości, Na fraszki, Do fraszek, Na moje księgi, pieśni, np. Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony, Kto mi dał skrzydła
- autobiograficzna: np. Do gór i lasów
- miłosna: np. Do Hanny, O miłości, Trudna rada w tej mierze (pieśń)
Umiłowanie wsi, natury i spokojnego życia w obcowaniu z przyrodą. Świat jest dziełem Boga, stwórcą świata i mistrzem
Różnorodność uczuć:
- smutek
- żal po śmierci dziecka
- miłość do kobiety, dziecka, ojczyzny,
- zachwyt nad pięknem przyrody
- miłość do Boga,
- afirmacja życia
- pragnienie sławy
Narodowy charakter twórczości Jana Kochanowskiego:
- Zatroskanie o losy ojczyzny i szukanie sposobów na rozwiązanie problemów. Kochanowski nie dostrzegał problemów mieszczan.
- Świadome pisanie po polsku
- Ocena sytuacji Polski pod postacią Troi
- Prezentuje obyczaje i obrzędy, np. w noc Świętojańską
- Umiłowanie krajobrazu polskiego
- Patriotyzm, propagowanie postawy obywatelskiej
Artyzm słowa i bogactwo gatunku:
- Bogactwo środków stylistycznych. Liczne metafory, epitety, liryczne środki stylistyczne.
- Stworzył system wersyfikacyjny zwany wierszem sylabicznym. W każdym wersie tyle samo sylab przed średniówką i w klauzuli zdarzają się akcenty w tym samym miejscu.
- Buduje spójne i harmonijne dzieła.
- Inwersja – niezwykły szyk wyrazów w zdaniu.
- Używanie związków frazeologicznych o mitycznym i antycznym znaczeniu.
- Antyczny rodowód utworów. Posiadają go treny, pieśni, fraszki i tragedia. Sonety łaciński na wzór Petrarcy. Tłumaczył psalmy, np. psałterz Dawidowy.
- Liczne nawiązania do antyku, np. do mitologii, Horacego, filozofii antycznej w utworach, tłumaczenie psalmów, uprawienia gatunków antycznych.
- Narodowy charakter twórczości, np. tragedia Odprawa posłów greckich
- Tematyka to człowiek i jego sprawy, zgodnie z humanizmem
- Nawiązania do mitologii i sztuki starożytnej
- Różnorodność świeckiej tematyki
- Bogactwo uczuć
- Radosna filozofia, połączenie chrześcijańskiej radosnej wiary w Boga z antyczną wizją harmonijnego świata. Bóg to stwórca świata ludzi. Radosna koncepcja wiary. Horacjanizm – idea złotego środka oraz stoicyzm i epikureizm jako recepta na szczęśliwe życie,
- Staranny dobór stylistyczny słów, np. w trenach słownictwo wysokie, a we fraszkach – proste, z elementami języka codziennego.
Wniosek: Renesansowy charakter twórczości Kochanowskiego
W poezji panuje spokój, ład i wiara w uporządkowanie świata. Jako renesansowy poeta głosił pochwałę radości i szczęścia na ziemi. Gardził bogactwem i chwalił aktywne życie. Najważniejsze było czyste sumienie, służba narodowi i zachowanie godności osobistej. Przekonanie o porządku, którym jest lekiem na ludzkie niepokoje. Załamuje się po śmierci córki, czuje się wtedy czuje się zagubiony.
Toposy stworzone przez Jana Kochanowskiego:
- motyw mit domu polskiego – szlachecki dworek w Czarnolesie,
- motyw zbolałego ojca – wątpiącego w swoje ideały i filozofię swojego życia, życie zweryfikowało jego receptę na szczęście, wiarę w Boga, stoicyzm, epikureizm i spokój.
- motyw wsi spokojnej i wsi wesołej, jej symbolem jest dom w Czarnolesie. Wsi spokojna, wsi wesoła. Który głos twej chwale zdoła
- motyw thearum mundi – świat jako scena teatralna, gdzie człowiek to marionetka a Bóg jest reżyserem spektaklu. Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek jako czynią łąkom
- motyw nieśmiertelnej sławy – nie wszystek umrę, stawiam sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu. Po raz pierwszy w Polsce pojawia się poeta stojący ponad tłumem. Twórca przyrównywany jest do ptaka