Język ogólny – podstawowa odmiana języka polskiego. Najważniejszą rolę w podziale na dialekty odgrywają cechy fonetyczne i słownikowe.
Dialekt = gwara – mowa ludności w pewnej dzielnicy. Gwara to mowa ludności wiejskiej mniejszego terytorium np. kilku wsi.
Regionalizm to sposoby wymawiania głosek.
Dialekty w Polsce: małopolski, wielkopolski, śląski, mazowiecki i kaszubski.
Zjawiska fonetyczne najczęściej występujące w dialektach w Polsce to:
- Mazurzenie – sposób wymawiania spółgłosek ż, sz, cz, dż (przedniojęzykowe szczelinowe) jako z, s, c, dz, np. czapka- capka, występuje na Śląsku i Mazurach.
- Kaszubienie – wymowa spółgłosek miękkich ś, ź, ć, dź jak twarde s, z, c, dz, zamiast kie, gdzie wymaga się twarde głoski ke, ge np. cukier – cuker. Poprzedzanie samogłosek na początku wyrazu przez elementy spółgłoskowe np. hameryka – Ameryka, łokno – okno, Jagata – Agata. Ścieśnienie samogłosek:a – o, np. chciał – chcioł, miał – mioł. e – i, y, np. ser – syr, mleko – mliko. Tendencja do rozdwajania samogłosek, np. koza – kłeza.
W „Chłopach” Reymonta nie ma cech jednego, konkretnego dialektu. Uzyskanie wrażenia gwary ludowej, kolorytu wsi, chłopskości. W dialogach dialektyzacja sjest silniejsza niż w narracji.
Ważniejsze cechy poszczególnych dialektów i gwar:
Wielkopolska – a pochylone brzmi jak oł; np. ptołk – ptak; bardzo silne ścieśnienie głosek e, ę np. zymby – zęby; silne udźwięcznienie np. byliźmy – byliśmy.
Mazowsze – Mazurzenie, końcówka a zamiast ę w 1 osobie – częściowo; wymowa, np. mogie – mogę, lypa – lipa.
Małopolska – a pochylone, oprócz wschodniej części, mazurzenie, przejście ch w k na końcu wyrazu; silne udźwięcznienie.
Śląsk – a pochylone, częściowe mazurzenie, końcówka a zamiast ę w 1 osobie; na Śląsku Cieszyńskim szeregi głosek: sz, ż, cz oraz ś, ź, ć brzmią jednakowo, jak zmiękczone: szi, zi, czi, dzi, np sziare – szare, to zjawisko jabłonkowania.
Kaszuby – a pochylone, wymowa ki, gi jak ci, dzi; stwardnienie spółgłosek miękkich, np. ś, ź, ć, dź.
Podhale (gwara) – a pochylone, mazurzenie, końcówki ch zamiast m, przejście ch w k na końcu wyrazu; dźwięczna wymowa w takich wyrazach jak halny, hola, harnaś; akcent na 1 sylabie, np. robiliśmy, Zakopane.
Dialekt na Pomorzu:
Człowiek na ziemiach Pomorza pojawił się pod koniec starszej epoki kamiennej. Osiadły tryb życia rozpoczął w młodej epoce kamiennej, czyli 2500 – 1700 lat p.n.e. W okresie pomiędzy VII – IX w. powstało wiele grodzisk warownych w trudno dostępnych miejscach. Pomorze Gdańskie już w X w. wchodziło w skład państwa Polskiego. Władali nim wówczas książęta pomorscy. Szczególny rozkwit nastąpił za panowania księcia Świętopełka Wielkiego. W 1308 r. Krzyżacy wymordowali słowiańską ludność Gdańska a w 1208 r. opanowali tereny zamieszkałe przez Kaszubów na prawie 150 lat. W 1466 r. ziemia kaszubska wróciła do Polski aż do rozbiorów w 1772 r., kiedy to zaczął się okres niewoli pruskiej (123 lata). W 1920 r. znaczna część regionu zamieszkała przez Kaszubów znalazła się w granicach Polski. Po 1945 r. cała ziemia Kaszubska wróciła ostatecznie do Polski.
Kaszuby, czyli dialekt kaszubski, to teren od morza do Brdy. Ograniczony od wschodu linią przechodzącą nieco na zachód od Gdańska, na wschód od Kościerzyny do Brdy, a na zachód linią Brda – morze, biegnącą nieco na wschód od Bytowa i Lęborka. Kaszuby dzieli się na północne, środkowe i południowe. W obrębie Kaszub istnieje prawdopodobnie 76 gwar.
Fonetyczne cechy dialektu kaszubskiego:
- kaszubienie – ś, ź, ć, dź wymawia sie jak s, z, c, dz, np. dzieci – dzece, ślisko – slyskłe
- występowanie szwa, zapisywanego jako np. lipa – lypa, cukier, cycier, kaszuby – kaszyby
- realizacja k (i) na ć (i), dź (i), np. nogi – nodzi, liki – loci
- nagłosowe (nagłos na początku wyrazu) ł, np. okno – łekno, woda – łeda
- na północy Kaszub występuje bylaczenie, ł na l, np. mały – mali
- na południu Kaszub zmiana ń na n, koniec – kunc
Fleksyjne cechy dialektu kaszubskiego:
- przymiotnikowa odmiana rzeczownika w M. – życie , D. życigo
- krótsza forma przymiotników, np. wesoły – wesół
- w czasownikach przeszłych rodzaju żeńskiego zamiast czytam – czita
Słownictwo typowo kaszubskie:
Np. białka – kobieta, brutka – dziewczyna, błotko, stryfle – skarpety, ścirz – pies, kubeł, balika – wnna, stułk – krzesło, kłerka – korka, skłeżnia – kalosz, zimk – wiosna, cyzi – obcy, chlychac – płakać, narzekać, plyta – kałuża, szlik – rózga, stark – dziadek, płej – choć, szkulny – nauczyciel, bumbelłeda – woda gazowana, szlory – laczki, duł – spódnica, hujka – świerk, stegna – ścieżka, tysy – od czasu do czasu.