Motyw wsi

Opracowanie motywu wsi:

Niemal od początku historii literatury, wieś poddawano arkadyjskim stylizacjom, chciano w niej widzieć arkadyjską krainę szczęścia, szlachetnej i przynoszącej satysfakcję pracy życia zgodnego z rytmem natury, kontrastowo zestawianego z egzystencją w mieście.

Drugi ze sposobów literackiego przedstawiania wsi ma charakter realistyczny, obejmuje problemy ekonomiczne, napięcia, konflikty społeczne, kwestie nędzy i zacofania wsi, cywilizacyjnego poziomu jej mieszkańców. Tworząc obrazy wsi, w centrum uwagi stawiano życie ziemiaństwa lub położenie chłopów -naturze tych ostatnich, ich mentalności i emocjom, stosunkowi do ziemi, obyczajom, autentyzmowi zachowań, dążeniom poświęcono niejedno wybitne dzieło.

Romantycy cenili ludowe wyobrażenia o świecie, w ludzie widzieli strażnika moralności (ale niekiedy i siłę niszczącą), później cześć artystów została ogarnięta falą fascynacji witalnością, biologiczną siłą chłopstwa, po ostatniej wojnie nieraz rozważano różne aspekty przemian współczesnej wsi, specyficznie rozumianego (jako droga do miasta) awansu społecznego jej mieszkańców.

Mitologia

Atena była nie tylko piękną boginią wojny (według Homera) obdarzoną wielką wrażliwością, protektorką państwa, gwarantką sprawiedliwych praw, opiekunką wojowników mogącą przynieść zwycięstwo. Czuwała też nad uprawą roli, nauczyła ludzi posługiwać się końmi, wynalazła pług. Później uznano ją także za boginię mądrości, roztropności, opiekunkę miast. Natomiast Demeter była przede wszystkim boginią zbóż oraz plonów, urodzajów, nauczyła ludzi uprawiać rolę.

Pewnego dnia Kora, córka Demeter, zerwała na łące zakazany kwiat, za co ukarał ją Hades, porywając do swej podziemnej krainy Pogrążona w rozpaczy Demeter przez dziewięć dni i dziewięć nocy bezskutecznie szukała ukochanej córki. W końcu wszystkowiedzący bóg słońca Helios wyjawił jej, że córka została uprowadzona, bowiem Zeus już dawno przyrzekł Korę Hadesowi. Zrozpaczona Demeter rzuciła klątwę na ziemię, uprawne pola wysychały, marniały. Nie pomagały żadne modły, ofiary składane przez ludzi. Demeter nie wracała na Olimp, w przebraniu wiejskiej kobiety żyła wśród ludzi, opłakiwała córkę. Nareszcie, naciskany przez swą matkę Reę, Zeus zdecydował, że Kora przez trzy miesiące będzie przebywać w krainie cieni, a przez resztę roku z matką. Uszczęśliwiona Demeter odwołała klątwę, znów zazieleniły się pola, lasy. Od tamtego czasu matka-ziemia rozkwita na wiosnę, by powitać wracającą z podziemi córkę.

Natomiast jesienią opłakuje deszczem odchodzące do Hadesu dziecko, które tam, nosząc imię Persefona, współrządzi duszami zmarłych. W wierzeniach Rzymian opiekunką owoców oraz kwiatów stała się Pomona, etruska nimfa. Według Owidiusza, została żoną Wertumnusa, a ich małżeńska wierność pozwalała im starzeć się i młodnieć – niczym zmieniające się pory roku, dojrzewanie owoców. Nosiła wieniec z winorośli, z rogu obfitości wysypywała owoce, często ukazywano ją jako kobietę siedzącą na koszu pełnym kwiatów i owoców. Także z mitologii wywodzą się wyobrażenia na temat Arkadii, jako idealnej krainy szczęścia, ładu i spokoju, zamieszkiwanej przez żyjących w zgodzie z naturą pasterzy.

Takie stylizacje Arkadii (krainy leżącej w Grecji, w środkowej części Peloponezu) pojawiły się po raz pierwszy u Wergiliusza, później bardzo często powracały jako wyraz tęsknoty za naturalnym porządkiem świata, ładem opartym na życiu zgodnym z naturą, bez trosk, nawet ciężkiej pracy. Tę krainę powszechnego szczęścia ukazywano w rozlicznych sielankach, romansach pasterskich, dramatach, jej kształty próbowali również prezentować malarze. Mity arkadyjskie pozostały żywe we współczesnej literaturze.

Satyra na leniwych chłopów

Piętnastowieczny utwór przedstawia realistyczny zapis życia wsi. Został napisany z punktu widzenia ziemianina (wiersz znany jest też pod tytułem Żale szlachcica na chłopa), który narzeka na niewłaściwy stosunek chytrych kmieci, chłopów do swych pańszczyźnianych obowiązków. Chłopi (mówi się o nich z pogardą) nie chcą trudzić się na pańskiej ziemi, pracę rozpoczynają w południe, zbyt często odpoczywają, najczęściej zaledwie pozorują pracę, robią wszystko, by oszukać pana i przynieść mu szkodę. Nie mając dość siły na otwarty sprzeciw, stawiają bierny opór. Zdaniem autora, jest to występek przeciwko Bogu, naruszenie ustalonego przez Niego ładu świata.

Żywot człowieka poczciwego – Mikołaj Rej

Utwór Reja jest apoteozą godnego i szczęśliwego życia ziemiańskiego. Wielką pochwałą stateczności, spokojnego, uregulowanego zgodnie z naturą bytu człowieka zamożnego, chociaż nie bardzo bogatego, pogodzonego z naturalnym rytmem przemijania, ze światem i umiejącego korzystać z darów wiejskiego gospodarstwa, przyrody. Nie może być nic piękniejszego nad uroki życia ziemianina -Rej pisał o tym z żarliwym przekonaniem, ze specyficzną czułością (np. używając wielu zdrobnień), nawet uwielbieniem dla wiejskiej egzystencji, z którą nie może równać się żaden inny model życia.

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem – Mikołaj Rej

W satyrycznym ujęciu z tego utworu, wieś jest poniekąd odbiciem całej ówczesnej Polski, obrazem postępującej degradacji poszczególnych stanów, ich sprzecznych interesów rodzących konflikty – w gruncie rzeczy wszyscy na tym tracą, obniża się autorytet państwa i Kościoła, chłopom zaś żyje się coraz gorzej, a reprezentantom pozostałych stanów ich los jest obojętny, próbują jedynie z ich pracy czerpać maksymalne (i nie zawsze uczciwe) zyski. Chłopstwo ma rozliczne powinności wobec uprzywilejowanych stanów, musi płacić czynsze, podatki, dziesięcinę, nie przyznaje mu się natomiast praw obywatelskich. Rej uczynił w omawianym utworze z chłopa równoprawnego partnera dyskusji (podkreślił też jego najtrudniejsze położenie), co nie byto w tamtych czasach czymś powszechnym. Jedyną pociechą dla kmiecia pozostawała – w świetle Rozprawy – religijna obietnica niebiańskiej nagrody.

Pieśń świętojańska o Sobótce – Jan Kochanowski

Sobótka świętojańska (mający pogański rodowód ludowy obrzęd odprawiany w czasie najkrótszej nocy w roku, z 23 na 24 czerwca) stała się dla Kochanowskiego punktem wyjścia do napisania cyklu dwunastu bukolicznych, sielankowych pieśni. Całość tworzą opowieści dwunastu panien biorących udział w uroczystości: paleniu ognisk, rzucaniu na wodę wianków, tańcach oraz zabawach. Panny stawią skromne, pracowite wiejskie życie, ale w ich pieśniach wieś to nie tylko miejsce pracy, nie brak na niej czasu i na rozliczne rozrywki: Tam już pieśni rozmaite, / Tam będą gadki pokryte, l Tam trefne pięsy z ukłony, l Tam cenar, łam i goniony. Szczęśliwego mieszkańca wsi trudno w tym przypadku przypisać do konkretnego stanu, ma on cechy zarówno ziemianina, jak i chłopa (np. sam pracuje w polu). W pieśni Panny XII: Wsi spokojna, wsi we-sofa praca rolnika została uznana za najgodniejsze zajęcie: uczciwe, zapewniające dostatnie życie na wsi. Wsi spokojnej i wesołej. Mamy tu wyraźne przeciwstawienie życia wiejskiego miejskiemu, to pierwsze jest dobre, drugie natomiast złe, pełne zakłamania, fałszu, obłudy, rozmaitych niebezpieczeństw czyhających na człowieka.

Żeńcy – Szymon Szymonowic

Ta sielanka nie ma wiele wspólnego z idyllicznym, starannie wystylizowanym obrazem wsi, Przed Szymonowicem (poeta pochodził z rodziny mieszczańskiej) nikt z równym realizmem i ostrością widzenia nie ukazał położenia chłopów pańszczyźnianych w Polsce. W Żeńcach pracują oni ponad siły, omdlewają z wysiłku, są głodni i spragnieni, a starosta bezustannie zmusza ich do jeszcze cięższej pracy. Trudzące się bardzo ciężko wieśniaczki są nawet systematycznie bite przez nieludzkiego ekonoma: Do-brze mieć, jako mówią, język za zębami. /1 my dajmy pokój, choć żartuje z nami. / Żart pański stoi za gniew i w gniew się obraca, /Ty go słówkiem a on cię korbaczem namaca. Pomimo pozornie optymistycznego zakończenia sielanki, jej ogólna wymowa jest zdecydowanie pesymistyczna. Źródłem niedoli chłopów okazuje się przede wszystkim stosunek do nich wiejskich urzędników, bezlitośnie egzekwujących interesy ziemian, swych pracodawców. Rozmowy Pietruchy i Oluchny sygnalizują jeszcze inne problemy ówczesnej wsi, panującą tam niesprawiedliwość, stosunki społeczne i obyczaje, które trudno uznać za godne pochwały. Generalną, najgłębszą przyczyną tego stanu rzeczy jest, według Szymonowica, nieprzestrzeganie praw natury, sprzeniewierzenie się im przez starostę – reprezentanta dworskich urzędników. Arkadia z Żeńców to już tylko kraina utracona, jej jedyną pozostałością są piękne pejzaże, obrazy przyrody.

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Wieś z tej epopei jest rzeczywistością nieco bajkową, stanowi rodzaj ziemiańskiej idylli, mającej tylko niewiele wspólnego z prawdziwym życiem szlachty (już nie mówiąc o chłopach) na Litwie. Zarazem to świat ginący (chociaż wciąż jest ogrodem Pana Boga), który musi już odejść w przeszłość. Takiej wsi i takich ziemian w przyszłości nie będzie, nawet jeśli odrodzi się wolna Polska. Życie w Soplicowie porządkują przede wszystkim nie aktualne wydarzenia polityczne, lecz to, co od wieków trwałe, niezmienne. Taki element stanowią powtarzające się każdego roku prace gospodarskie, rolnictwo, uprawa ziemi łącząca człowieka z porządkiem natury, zmiennością pór roku. Nic się tu gwałtownie, rewolucyjnie nie zmienia. Nie pojawiają się istotne napięcia społeczne między chłopstwem i dworem, ziemiaństwem i szlachtą zaściankową. Sędzia Soplica jest dla swych chłopów niczym ojciec, patriarcha, wzorowo prowadzi gospodarstwo, które zapewnia mu dostatek i jest przykładem dla całej okolicy. Także Tadeusz uwłaszczając chłopów nie dokonał rewolucji, nie podjął szokującej decyzji. Po prostu jako dobry gospodarz zatroszczył się o los swych włościan, zechciał poprawić ich byt przed planowanym wyruszeniem na wojnę.

Antek – Bolesław Prus

Tytułowy bohater, uzdolniony wiejski chłopak (rzeźbił, interesował się techniką), musiał odejść z domu, opuścić wieś i w mieście szukać swego miejsca, z wielu powodów. Urodził się w bardzo biednej rodzinie, często głodował, ziemia nie mogła wyżywić wszystkich. Ze szkoły nie wyniósł żadnych wiadomości, został zmuszony do przerwania nauki, bo matka nie miała czym płacić nauczycielowi, Dorywcze prace we wsi nie przynosiły istotniejszych dochodów, a kowal uznał Antka za w przyszłości niebezpiecznego konkurenta i odsunął go od nauki intratnego zawodu. Położona nad Wisłą wieś z tego utworu była nędzna i ciemna – np. Rozalka umarła, bowiem znachorka kazała ją włożyć do rozpalonego pieca chlebowego, by wyszła z niej choroba.

Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa

Rozbudowana powieść Orzeszkowej, obejmująca rozległy plan czasowy (od epoki Jana i Cecylii po kilkanaście lat po powstaniu styczniowym) i mająca przynajmniej trzy główne wątki, w znacznej mierze została poświęcona problemom polskiej wsi. Pierwszy z owych wątków to konflikt pomiędzy dworem i zaściankiem. Nie jest ważny incydent, który go wywołał, problem ma głębokie podłoże gospodarcze, wyrasta z ówczesnej sytuacji ekonomicznej na wsi, problemów ziemiaństwa po powstaniu styczniowym, kontrybucjach, represjach, uwłaszczeniu chłopów. Zaściankowi z powieści brakowało ziemi, był tam natomiast nadmiar rąk do pracy, gdy dworskie pola nie zawsze zostawały w pełni wykorzystane. W kontekście tego konfliktu rozpatrywana jest idea solidaryzmu narodowego, pełnej zgodności między dworem i zaściankiem w okresie powstania styczniowego. Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński wspólnie konspirowali i polegli w walce. Ich przyjaźń była przed powstaniem znakiem współpracy i innych Bohatyrowiczów z dworem. Współpracy systematycznie zapominanej. Tym bardziej, że opierała się ona na szczytnych, narodowych i patriotycznych hasłach, a w popowstaniowej realności z całą wyrazistością ujawniły się kwestie ekonomiczne, zawsze silniejsze od pięknych idei. Po klęsce powstania Bohatyrowiczom nie wiodło się zbyt dobrze, zaś Korczyński musiał walczyć o ocalenie majątku w bardzo niesprzyjających polskiemu ziemiaństwu okolicznościach. Do zgody, ponownego zbliżenia po latach, między zaściankiem i dworem doszło dzięki Witoldowi, po jego trudnej rozmowie z ojcem (ta scena ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia idei całego utworu). Ważną rolę w tym procesie odegrało również małżeństwo Jana i Justyny. Teraz zaścianek ma być dla Korczyńskiego źródłem najemnej siły roboczej (to istotne, bo przecież jest już po zniesieniu pańszczyzny w 1864 roku), niektórzy Bohatyrowiczowie będą też dzierżawić dworską ziemię. Porozumienie z ludem, warstwami niższymi ma zapewnić trwanie warstwie ziemiańskiej. Drugi z wspomnianych wątków to konflikt między ojcem a synem. Witold przychodzi do ojca jako rzecznik interesów zaścianka, grozi nawet samobójstwem, jeśli sprawa nie znajdzie pozytywnego finału. Benedyktowi udaje się przekonać syna, przedstawić mu zasady, którymi się kieruje. Pozytywistyczne hasła Witolda-entuzjasty w gruncie rzeczy można pogodzić z dążeniami ojca, który przyjmuje do wiadomości i to, że gdzieś zagubił młodzieńcze ideały, że to właśnie Witold jest łącznikiem między piękną przeszłością a trudną teraźniejszością. Z jednej strony mamy młodzieńczy entuzjazm, pewną naiwność, bezkrytyczną wiarę w postęp, naukę, technikę, społeczną równość, z drugiej natomiast gorzkie doświadczenia (utratę ziemi poczytywano wtedy za zdradę sprawy narodowej, bowiem z mocy carskiego prawa przechodziła ona w ręce rosyjskie), stracone złudzenia, ciśnienie rzeczywistości nieraz uzewnętrzniającej utopijność młodzieńczych ideałów, nie do końca przystających do wiejskich realiów. Nad Niemnem prezentuje życie niemal całej warstwy szlacheckiej Geszcze nie zdeklasowanej, pozostającej w swych majątkach), ukazuje jej wewnętrzne zróżnicowanie, ekonomiczne rozwarstwienie. Autorka arystokrację uznała za grupę pasożytniczą (Różyc, Darzecki), społecznie zupełnie bezużyteczną, nie poczuwającą się do żadnych obowiązków wobec narodu, egoistyczną, trwoniącą majątki, nie czującą emocjonalnych związków z rodzinną ziemią. Średniozamożne ziemiaństwo (jak Benedykt Korczyński). mocno odczuwało kryzys ekonomiczny po uwłaszczeniu chłopów, popowstaniowe represje. Jedni walczyli o utrzymanie ziemi, starali się gospodarować nowocześniej, pamiętając przy tym o patriotycznych tradycjach, społecznych obowiązkach. Inni godzą się z ekonomiczną porażką, porzucają ideały. Szlachta zaściankowa (określana w powieści mianem ludu) to Bohatyrowiczowie żyjący niczym chłopi, gospodarujący na skrawkach ziemi, biedni, niewykształceni. Ziemia stanowi dla nich największą wartość, by ja posiąść są gotowi zrobić wszystko. Równocześnie mają niezliczone cechy pozytywne: pozostają pełni życia, energii, zapału do pracy, patriotyczni, szanujący tradycje, kultywujący pamięć o minionych pokoleniach, nie zapominają starych pieśni oraz podań, żyją w zgodzie z naturą. To lud, który nigdy nie podpierał strasznego gmachu pracy przymusowej, ani twarzami w dół nie upadał pod piekielną obelgą chłosty, lud, za którym w odległej przeszłości jaśniało słońce ludzkich spraw i dostojeństw. Zdaniem autorki, to lud zadecyduje o przyszłości kraju, narodu, z racji swej liczebności i sity stanie się podstawową warstwą społeczną. Optymistyczne, pozytywne rozwiązanie wszystkich wątków w pewnym sensie wskazuje drogę prowadzącą do ratowania polskości w popowstaniowych realiach, które nie sprzyjały utrzymaniu dawnego porządku na wsi. Taką receptę znajduje metodę pokolenie: w ludzie szukając zdrowia moralnego, źródła patriotyzmu i żywej tradycji, witalności oraz aktywności. Sprzymierzeńcem młodych będzie drobne ziemiaństwo, ludzie ciężkiej, codziennej pracy. Odrodzą się dwory, nad Niemen wróci odwieczna harmonia. W tym kontekście raczej nie należy mówić o konflikcie pokoleń, zarówno młodzi, jak i starzy nie stanowią w powieści jednolitych grup, przecież młody jest np. Witold i jego siostra Leonia, a trudno o bardziej kontrastowe postaci. By ta fantastyczna wizja urzeczywistniła się, niezbędna jest pozytywistyczna praca u podstaw, wysiłek zmierzający do podniesienia poziomu cywilizacyjnego ludu, także naprawy stosunków na wsi – tak chcą działać Witold i Benedykt Korczyńscy.

Szkice węglem – Henryk Sienkiewicz

Dzieło jest najważniejszym utworem o tematyce wiejskiej w literaturze polskiego pozytywizmu. Podejmuje bardzo ważną, aktualną i nabrzmiałą problematykę: położenie wsi pouwtaszczeniowej. Widzi te zagadnienia ostro, bezkompromisowo, nie zaciera konfliktów, nie przedstawia spraw z tylko jednej perspektywy. Głównym zagadnieniem utworu stała się tragiczna sytuacja chłopów w zaborze rosyjskim, położenie chłopów przedstawionych bez schematyzmu, bez cienia idealizacji, z podkreśleniem ich ciemnoty, braku choćby elementarnej orientacji w realiach powstałych po uwłaszczeniu, co umożliwia samowolę gminnych władz. Polska wieść została ukazana w sposób groteskowy, jej obraz jest zdecydowanie negatywny. Trzeba też pamiętać o tym, że utwór został dwa razy ocenzurowany (przez redakcję, a następnie carską cenzurę), wykreślono z niego polityczne aluzje i ostre konstatacje społeczne, obyczajowe. Spowodowało to istotne przesunięcie akcentów: od próby ukazania bezbronności chłopa jako ofiary zaborczej administracji w kraju bez niepodległości (nadal rozciągał się nad nim cień klęski powstania styczniowego, carskich represji), własnego rządu w stronę uwypuklenia sprawy samorządów gminnych, także obowiązków ziemian. Ważkie problemy społeczne zostały przedstawione poprzez ukazanie historii poszukiwania sprawiedliwości, pomocy przez zwykłą, ograniczoną i niewiele rozumiejącą z otaczającego ją świata chłopkę, Marysię Rzepową. Kolejne sytuacje służą prezentacji owego zatrważającego poziomu intelektualnego chłopstwa, jego praktycznie zerowej świadomości mechanizmów rządzących wsią po uwłaszczeniu. Stwarza to doskonałe warunki do nadużyć wszelkich urzędników, przedstawicieli każdej prowincjonalnej władzy: wójtów, ławników, gminnych pisarzy. Ci ludzie mieli służyć wiejskiej społeczności, a w rzeczywistości działają na jej szkodę, kierują się tylko własnymi interesami. Równocześnie są służalczy wobec carskiej administracji – jak donosiciel Zołzikiewicz. Na nędzy, ciemnocie, bezradności i pokorze wsi żerują różnego rodzaju łajdacy, prymitywnymi chłopami bardzo łatwo dowolnie manipulować. Chłopi nie mogą liczyć na pomoc samorządu, gminnych urzędników. Bezskuteczne jest także oczekiwanie wsparcia ze strony dworu. Zasada nieinterwencji ziemiaństwa w sprawy wsi została poddana przez Sienkiewicza bardzo ostrej krytyce. Tym bardziej, że dziedzic ze Szkiców węglem w rzeczywistości nie żyje „obok wsi”, wygrywa spory z gminą, zabezpiecza własne interesy korumpując Zołzikiewicza. Nic dziwnego, że rośnie nienawiść do dworu (Rzepa w akcie bezsilnej rozpaczy pali dworskie obejścia), pogłębia się przepaść między chłopstwem a dworami. Nikt z warstw oświeconych nie wspiera wsi, nie próbuje chłopom czegokolwiek wyjaśniać, pomóc w nawet najtrudniejszych sytuacjach. Dziedzic umywa ręce, w niczym nie są od nie go lepsi księża – niedołężny proboszcz i równie głupi, co okrutny wikary. Religia służy utrzymania na wsi porządku narzucanego przez bogatych, dysponujących władzą. Chłop pozostaje sam, a przecież często jest analfabetą, nie zna prawa, nie może zatem skorzystać z nowych ustaw. Na społecznym, politycznym, nawet moralnym tle całego utworu rozciąga się wszechobecny cień powstania styczniowego. Zołzikiewicz może trzymać w szachu zarówno panów, jak i chłopów, bo jest zdolny do doniesienia w każdej chwili o ich niedawnym zaangażowaniu w sprawy narodowe. Zatem trzeba się z nim liczyć, trzeba go przyjmować. Powstańczy rodowód ma także nieufność dworu i wsi. To przecież w rezultacie powstania chłopi stali się obywatelami, zostali zmuszeni do decydowania o swych własnych sprawach i życiu zbiorowości, czemu oczywiście nie mogą sprostać. Tragedia Rzepy i zamordowanej przez męża Rzepowej nie zmieniła absolutnie niczego w życiu wsi, nikim nie wstrząsnęła, nikogo nie skłoniła do działania. Zołzikiewicz pozostał gminnym pisarzem praktycznie rządzącym wsią, ma nawet uzasadnione nadzieje, że zostanie wybrany sędzią.

Przedwiośnie – Stefan Żeromski

Zaproszony do Nawłoci, Baryka znajduje się w sielankowej krainie spokoju, odwiecznego porządku życia, dostatku, radości życia. Do tego ziemiańskiego dworu jakby nie dociera wielka historia, nie wyciąga się tu żadnych wniosków z rewolucyjnego wrzenia ogarniającego Europę. Nie to jest ważne, sensem życia są uroki kuchni, polowania i inne rozrywki, flirty. Ten świat, niczym Arkadia z Pana Tadeusza, może któregoś dnia zostać zmieciony z powierzchni ziemi, jest czymś anachronicznym i głęboko niemoralnym, wyspą sytości uprzywilejowanych otoczoną morzem nędzy. Nędza to codzienna rzeczywistość chłopów folwarcznych i bezrolnych komorników Nawtoci, Chtodka. Ci ludzie żyją w rozpaczliwej biedzie, poniżeniu, wegetują nękani chorobami, głodem, mieszkają w gnijących chatach. Są ciemni i całkowicie bierni, pokornie godzą się na zwierzęce życie. Jednak ten stan rzeczy może się zmienić, wieś stoi na granicy wybuchu społecznego protestu. Jak mówi Cezary: przyjdzie chwila, że rozum w ten lud wejdzie. Rozum się pchać będzie drzwiami i oknami do tych chat i legowisk.

Chłopi – Władysław St. Reymont

Wielką powieść Reymonta określa się mianem chłopskiej epopei, jest to pierwszy bardzo obszerny utwór w literaturze polskiej, w którym bezpośrednio nie pojawia się szlachta (o dziedzicu tylko wspominają inne postaci). Głównym bohaterem Chtopów jest zbiorowość, społeczność wiejska w Lipcach. W obszernej powieści autor dat realistyczny obraz życia wsi widzianej na wielu różnych płaszczyznach: od psychologicznej, poprzez obyczajową aż do społecznej. Przedstawił dziesiątki charakterystycznych postaci i wszystko to, co stanowiło treść życia chłopów. Pisarz ukazał rozwarstwienie wsi (ale i solidarność gromady wobec wspólnych niebezpieczeństw), jej konflikty ekonomiczne z dworem (spór o serwituty, czyli prawo chłopów do korzystania z lasów, pastwisk zagarniętych po uwłaszczeniu przez ziemian), głód ziemi, codzienną, ciężką pracę, ciemnotę, zacofanie, pijaństwo. W przywiązaniu do ziemi doszukał się patriotyzmu, podkreślił religijność chłopów, ich szacunek dla tradycji, rodziny, niechęć do wszystkiego, co obce, nowe. Starał się przy tym być wierny realiom nawet w najdrobniejszych szczegółach. Stworzył wielką powieść realistyczną bliską naturalizmowi, przedstawił koncepcję człowieka jako części natury, człowieka toczącego bezustanną walkę o byt będącą treścią, istotą jego życia, motorem działań, również przez podkreślenie wielkiej rangi pierwotnych instynktów (w pierwszej kolejności płciowego popędu) w ludzkim życiu. Chłopi przedstawiają nie tylko zewnętrzność świata, w którym rozgrywa się akcja, wnikają głęboko również w jego budowę, strukturę: społeczną, ekonomiczną, narodową, nawet metafizyczną. Reymont stworzył z jednej strony monografię wybranej wsi polskiej, z drugiej zaś mit. W postaci np. Macieja Boryny zostały ucieleśnione odwieczne ludzkie problemy, namiętności. Fabuła Chłopów układa się w trzy ciągi -każdy z nich, istotny z punktu widzenia budowy obrazu wsi, niesie jakieś sobie właściwe znaczenia, uogólnienia, które komponują się w jednolity świat przedstawiony w tej panoramicznej powieści. Pierwszy tworzy historia głównych bohaterów (w tym i bardzo rozwinięty wątek erotyczny doprowadzający do ogólniejszych, poważnych konfliktów w całej niemal wsi) i wiejskiej społeczności złożonej z bardzo różnych typów ludzkich, osobowości. Społecznością rządzą twarde reguły postępowania, gromada egzekwuje je bezlitośnie, narzuca jednostkom prawa i ograniczenia, wyklucza tych (jak Jagna), którzy nie chcą się owym zasadom współżycia podporządkować. Zarazem wewnątrz gromady istnieje utrwalona oraz przejrzysta hierarchia: głos decydujący mają najbogatsi, a ludzie pozbawieni własnej ziemi (ziemia jest w Lipcach znacznie cenniejsza od pieniędzy, to jej posiadanie zapewnia prestiż; ziemię traktuje się w sposób mistyczny widzi w niej przede wszystkim matkę-żywicielkę) nie mają żadnego znaczenia, zajmują najniższy szczebel społecznej drabiny. Wysoki status można utracić (wraz z ziemią, gospodarstwem), można też awansować w hierarchii (np. poprzez małżeństwo), ale jest to niełatwe. Drugi z wspomnianych ciągów to wydarzenia wynikające z porządku roku obyczajowo–obrzędowo-liturgicznego, wielkich świąt, odpustów, uroczystości rodzinnych, wróżb, przesądów, elementów folkloru, zwyczajów związanych z narodzinami, życiem i śmiercią. Kościelny kalendarz obrzędowy łączy się tu z bardzo nieraz dawnymi, mającymi pogańskie korzenie wierzeniami ludowymi. Owe rytuały, w zamierzeniu autora, miały podkreślać podporządkowanie jednostki nakazom, moralności wiejskiej zbiorowości. Ciąg trzeci spośród wyróżnionych to stały, powtarzający się rytm pór roku, miesięcy, ten rytm przyrody naturalnie wyznacza porządek prac polowych, decyduje o materialnym aspekcie życia na wsi. Ścisłe powiązanie z porządkiem natury oraz porządkiem sakralnym współdecyduje o mityczności obrazu wsi zapisanego w tym dziele, utworze będącym eposem o ziemi i ludziach trwale z ową ziemią związanych. Los owych ludzi ma w Chłopach sens metafizyczny, powieść dokonuje jego uświęcenia, sakralizacji (np. jest czas pokuty i okres zmartwychwstania, odrodzenia).

Z chałupy – Jan Kasprowicz

W cyklu sonetów Z chałupy poeta odtworzył szereg realiów życia wiejskiego, obrazów codzienności, chłopskiej obyczajowości, życia społecznego, zagadnień moralnych. W centrum uwagi stają problemy etyczne, stale akcentowane jest współczucie z tymi, którzy są krzywdzeni, cierpią, żyją w biedzie. Pisarz w pełni solidaryzuje się z ludem, czuje się związany z jego (głęboko ujmowaną, nie zaś widzianą przez pryzmat barwnych strojów, co było typowe dla Młodej Polski) kulturą, zamierza przedstawić czytelnikom rodzaj poetyckiego dokumentu zaświadczającego warunki życia, rozpatrywaną w rozlicznych aspektach sytuację ówczesnej wsi. Sonety Kasprowicza przynoszą prawdę o warunkach życia rodzinnych Kujaw, prawdę o problemach społecznych, moralnych, obyczajowych ówczesnej wsi. Te liryki odwołują się do wspomnień, doświadczeń chłopskiego dziecka, później młodego człowieka z ogromnym wysiłkiem i samozaparciem przebijającego się do wyższych, inteligenckich warstw społecznych. Są sugestywnymi, wiarygodnymi dokumentami życia wsi, gdzie niemal każdego dnia toczyła się bezwzględna walka o biologiczne przetrwanie, zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych, gdzie pracowano niekiedy ponad siły, by zapewnić sobie tylko marne pożywienie, dach nad głową, gdzie człowiekowi zagrażały rozliczne niebezpieczeństwa

Literatura podmiotu:

• Mitologia
• Bukoliki, Georgiki, Iliada, Odyseja – Homer
• Satyra na leniwych chłopów
• Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa – M. Rej
• Pieśń świętojańska o sobótce, Na dom w Czarnolesie, Na lipę – J. Kochanowski
• Żeńcy – Sz. Szymonowic
• Pamiętniki – J.Ch. Pasek
• Laura i Filon, Do Justyny – F. Karpiński
• Julia, czyli Nowa Heloiza – J.J. Rousseau
• Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – I.Krasicki
• Cierpienia młodego Wertera, Faust, Król Olch – J.W.Goethe
• Pan Tadeusz – A.Mickiewicz
• Ballady i romanse, Dziady cz. II – A. Mickiewicz
• Śluby panieńskie – A. Fredro
• Balladyna – J. Słowacki
• Lalka, Antek, Grzechy dzieciństwa, Placówka, Emancypantki – B.Prus
• Nad Niemnem – E. Orzeszkowa
• Szkice węglem – H. Sienkiewicz
• Z chałupy, W chałupie – J. Kasprowicz
• Na skalnym Podhalu – K. Przerwa-Tetmajer
• Rozdziobią nas kruki, wrony…, Zmierzch, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie – S. Żeromski
• Wesele – S.Wyspiański
• Z chałupy – J. Kasprowicz
• Chłopi – W.S. Reymont
• Na wsi – J. Czechowicz
• Granica – Z. Nałkowska
• Noce i dnie – M. Dąbrowska
• Ferdydurke – W. Gombrowicz
• W małym dworku – S.I. Witkiewicz
• Folwark zwierzęcy – G.Orwell
• Dolina Issy – Cz. Miłosz
• Bohiń – T. Konwicki

Literatura przedmiotu:

ACHREMOWICZOWA Wanda : Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. – Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1959. – (Biblioteka Analiz Literackich / red. Eugeniusz Sawrymowicz, ISSN 0519-7929 [od 1979 r.] ; 1)

BIAŁEK Małgorzata : Jak analizować i interpretować wiersze? : poradnik maturzystów. – Warszawa : „Telbit” , cop. 2007. – S. 97-98 : Jan Kochanowski – „Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna XII”

BOGUCKA C., NIEWIADOMSKA C. : Nasi pisarze : ich życie i dzieła : krótki zarys dziejów piśmiennictwa polskiego. – Wyd. 2 uzup. – Warszawa [i in.] : „Gebethner i Wolff”, [1920?]
„Żywot człowieka poczciwego”, „Żeńcy”, „Dziady. Cz. 2”, „Pan Tadeusz”

BORKOWSKI Jacek, KUCHARSKA Anna : Powtórka do matury z języka polskiego : pytania i odpowiedzi. – Warszawa : Wydaw. „Oświata, 1992. – S. 100-101 : Realistyczna, a jednocześnie uniwersalna i ponadczasowa wizja świata wiejskiego w „Chłopach”

BORKOWSKI Jacek, KUCHARSKA Anna : Powtórka do matury z języka polskiego : pytania i odpowiedzi. – Warszawa : Wydaw. „Oświata, 1992. – S. 34-36 : Różne ujęcia tematu „wieś” w twórczości Reja, Kochanowskiego, Szymonowica

BURKOT Stanisław : Literatura polska w latach 1939-1999. – Warszawa : Wydaw. Nauk. PWN, 2003. – S. 283-286 : Nurt „chłopski”

BURKOT Stanisław : Proza powojenna 1945-1987 : analizy i interpretacje. – Wyd. 2 popr. i uzup., 1991. – S. 321-332 : Wiesław Myśliwski „Kamień na kamieniu” ; Edward Redliński „Konopielka” „Awans”

BURKOT Stanisław : Uwikłani w historię : szkice o literaturze, autorach i utworach XIX i XX wieku. – Kraków : Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2008. – S. 179-186 : „Powrót na wieś” Juliana Przybosia ; S. 293-302 : Widnokrąg epicki [dot. „Widnokręgu” Myśliwskiego]

CHRZANOWSKI Maciej : Szkolny słownik motywów literackich. – Warszawa : „Skrypt”, cop. 2003. – S. 408-419 : Wieś

DĄBROWSKI Mieczysław : Literatura polska 1945-1995 : główne zjawiska. – Warszawa : „Trio” ; Pułtusk : Wyższa Szkoła Humanistyczna, 1997. – S. 126-131 : Dialog kultur : chłopskość w literaturze

DOBROWOLSKA Danuta : Wieś w żywiole polityki. Komizm „Pieniądza” Mariana Czuchnowskiego // W: Studia i materiały polonistyczne. T. 4 / red. Nauk. Marian Jurkowski. – Piotrków Trybunalski : Wydaw. Filii kieleckiej WSP, 1999. – S. 199-206

DOPART Bogusław : Adam Mickiewicz – „Dziady” // W : LEKTURY polonistyczne : oświecenie – romantyzm. T. 1 / red. Andrzej Borowski, Janusz Stanisław Gruchała. – Kraków : Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, cop. 1997. – 334 s. ; 21 cm

DRABEK Barbara, FALKOWSKI Jacek, ROWIŃSKA Izabella : Szkolny słownik motywów literackich. – Wyd. 2 uzup. – Warszawa : Wydaw. KRAM, 1998. – S. 473-478 : Wieś

DZIUROWA Krystyna : Język polski : literatura w motywach. – Warszawa : Wydaw. „Kram”, 2003. – (Poradnik Licealisty). – S. 200- 212 : Wieś w literaturze polskiej
Opisy utworów z motywem wsi w okresie staropolskim, wzmianki o wsi w literaturze baroku i oświecenia, motyw wsi w dobie romantyzmu i pozytywizmu, w epoce Młodej Polski, motyw wsi w XX-leciu międzywojennym i literaturze współczesnej

ENCYKLOPEDIA szkolna : język polski : liceum / red. prowadzący Agnieszka Nawrot. – Kraków : „Greg”, 2005

ENCYKLOPEDIA szkolna : język polski : gimnazjum / [red. prowadzący Agnieszka Nawrot]. – Kraków : „Greg”, 2006

EUSTACHIEWICZ Lesław : „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1975. – (Biblioteka Analiz Literackich / red. Eugeniusz Sawrymowicz, ISSN 0519-7929 [od 1979 r.] ; 46)

FITA Stanisław : „Placówka” Bolesława Prusa. – Warszawa : „Czytelnik”, 1980

FORNALCZYK Feliks : „Tańczący jastrząb” Juliana Kawalca // W : O literaturze polskiej : materiały. Cz. 2, Polska literatura współczesna / wybór i oprac. Andrzej Z. Makowiecki. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. – S. 73-77

FRYCIE Stanisław : O szkolnej klasyce, lekturach współczesnych sprzed lat i książkach dla młodzieży : szkice literackie i krytyczne. – Piotrków Trybunalski : Naukowe. Wydaw. Piotrkowskie przy Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2001. – S. 47-71 : „Powracająca fala”, „Anielka”, „Placówka” Bolesława Prusa

GAŁĄZKA Mirosława, MIATKOWSKA Dorota : Język polski dla maturzystów. – Wyd. 2, rzut 10. – Wrocław ; Łódź : Piątek Trzynastego Wydawnictwo, 2006. – (Seria KLUCZ)

GAWLIKOWSKA Joanna, GAWLIKOWSKA Joanna : Analizy lektur szkolnych : wybór tekstów źródłowych z ćwiczeniami : poradnik dla licealisty / Joanny Gawlikowskie. – Warszawa : Wydaw. Edukacyjne AGMEN, cop. 2001. – (Nowa Matura)
M.in. analizy fragmentów : „Nad Niemnem”, „Przedwiośnia”, „Ferdydurke”, „Chłopów”, „Wesela”

GRACZYK Ewa : Przed wybuchem wstrząsnąć : o twórczości Witolda Gombrowicza w okresie międzywojennym . – Gdańsk : Wydaw. Słowo/obraz terytoria, Cop. 2004. – S. 41-128 : Powrót czyli przewrót. „Ferdydurke”

GRUCHAŁA Janusz : Sobótka // W : Lektury polonistyczne : Jan Kochanowski / red. Albert Gorzkowski. – Kraków : TAiWPN UNIVERSITAS, 2001. – S. 97-149

GRZEGORZEWSKI Robert : Vademecum maturzysty : literatura. – Warszawa : „Lynx-SFT”, 1996. – S. 88 : Różne spojrzenia na wieś polską XVI w. Dlaczego ziemiański styl życia stał się wówczas atrakcyjny ; S. 97 : Różne ujęcia tematyki wiejskiej w twórczości M. Reja i J. Kochanowskiego ; S. 98 : Różne ujęcia tematu „wieś” w literaturze renesansowej ; S. 236-238 : Obraz społeczeństwa polskiego w „Nad Niemnem” i w „Lalce” – ocena poszczególnych warstw ; S. 261 : Dlaczego „Chłopów” określa się mianem epopei wsi polskiej? ; S. 270-271 : Przemiany obyczajowe i społeczne wsi w „Chłopach” Władysława Reymonta

GRZESZCZUK Stanisław : Jan Kochanowski – „Wsi spokojna, wsi wesoła” // W : Lektury polonistyczne : średniowiecze – renesans – barok. T. 2 / red. Andrzej Borowski, Janusz Stanisław Gruchała. – Kraków : Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, cop. 1997

GRZESZCZUK Stanisław : Renesansowa pochwała wsi // W : Literatura polska w szkole średniej : praca zbiorowa / red. Stanisław Grzeszczuk. – Wyd. 2. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1979. – S. 48-65

GRZESZCZUK Stanisław : „Wsi spokojna, wsi wesoła” Pieśń Panny XII z „Sobótki” Jana Kochanowskiego // W : Arcydzieła literatury polskiej : interpretacje. T. 1 / red. Stanisław Grzeszczuk, Anna Niewolak-Krzywda. – Rzeszów : Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987. – S. 17-35

GRZESZCZUK Stanisław : „Wsi spokojna, wsi wesoła” // W : Lektury polonistyczne. T. 2, Średniowiecze – renesans – barok / red. Andrzej Borowski, Janusz S. Gruchała. – Kraków : Inst. Filologii Polskiej UJ, 1993. – S. 139-195

HUTNIKIEWICZ Artur : „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. – Wyd. 3. – Warszawa : Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1971. – (Biblioteka Analiz Literackich / red. Eugeniusz Sawrymowicz, ISSN 0519-7929 [od 1979 r.] ; 23)

JANUSZEWSKI Tomasz : Słownik pisarzy i lektur : dla szkół średnich. – Warszawa : Wydaw. Oświatowe „Delta W-Z”, [199?]

JÓZEFCZYK Katarzyna : Zdasz maturę z języka polskiego : motywy literackie. Cz. 1. – Łódź : Piątek Trzynastego, Cop. 2001. – S. 145-162 : Motyw wsi

KANIEWSKA Bogumiła, LEGEŻYŃSKA Anna, ŚLIWIŃSKI Piotr : Literatura polska XX wieku. – Poznan : Wydaw. Poznańskie, 2005. – S. 104-109 : Opowieść o ziemi. „Chłopi” Władyslawa Stanisława Reymonta ; S. 132-137 : U kresu kultury. „Kamień na kamieniu” Wiesława Myśliwskiego

KRZYŻANOWSKI Julian : Mikołaja Reja „Krótka rozprawa” na tle swoich czasów. – [Warszawa] : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1954

KUJAWSKA Krystyna, KUJAWSKI Lech : „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej / Krystyna i Lech Kujawscy. – Warszawa, 1988. – (Biblioteka Analiz Literackich / red. Eugeniusz Sawrymowicz, ISSN 0519-7929 [od 1979 r.] ; 65)

KULTURA okresu pozytywizmu : wybór tekstów i komentarzy. Cz. 3, Wieś / red. Jan Kott; oprac. Anna Kamieńska; Instytut Badań Literackich. – Warszawa : „Książka i Wiedza”, 1950

LECHOWA Irena : Pozycja Reymonta wobec kultury ludowej // W : O literaturze polskiej : materiały. [Cz. 1] / wybór i oprac. Andrzej Z. Makowiecki. – Warszawa : Państw. Zakł. Wydaw. Szkolnych, 1971. – S. 301-310

LEKSYKON lektur szkolnych / [red.] Bożena Dembińska. – Wrocław : Wydaw. EUROPA, 2005

LICHAŃSKI Jakub Zdzisław, LICHEŃSKI Stefan : Pisarze nurtu wiejskiego we współczesnej literaturze. – Warszawa : BN, 1976

LEKTURY obowiązkowe : szkice, eseje, felietony na temat lektur szkolnych / red. Stanisław Balbus, Włodzimierz Maciąg. – Wyd. 3. – Wrocław [i in.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976. – S. 52-54

„Satyra na leniwych chłopów”, „Żywot człowieka poczciwego”, „Żeńcy”, „Pan Tadeusz”, Wiersze Kasprowicza, „Chłopi”

MACIOS Tomasz : Leksykon lektur szkolnych : liceum. – Wyd. 2. – Bielsko-Biała : „Park”, 2007

MAKOWIECKA Marta, PAWŁOWSKI Mariusz : Język polski : epika i dramat : interpretacje. – Warszawa : Świat Książki, 2007. – S. 151-157 : Stanisław Wyspiański : „Wesele”

MAKOWIECKA Marta, PAWŁOWSKI Mariusz : Nowa matura : język polski : poezja : interpretacje. – Warszawa : Świat Książki, 2006. – S. 174-177 : Józef Czechowicz : „Na wsi”

MAKOWIECKA Marta, PAWŁOWSKI Mariusz : Przewodnik po epokach : literatura polska i obca, filozofia, sztuka. [T.] 2, Od romantyzmu do współczesności literatura polska i obca , filozofia, sztuka. – Warszawa : „Świat Książki”, 2005. – (Nie tylko dla Maturzystów). – S. 186-200 : Liryka Młodej Polski (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz) ; S. 211-213 : „Wesele”

MARKIEWICZ Henryk : „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. – Kraków : Wydawnictwo Literackie, 1953. – (Z Prac Instytutu Badań Literackich PAN)

MARKIEWICZ Henryk : „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego / współpraca Stanisław Eile. – Wyd. 2 zm. i rozsz.. – Warszawa : „Czytelnik”, 1965

MARZEC Anna : Od Schulza do Myśliwskiego : interpretacje współczesnej prozy polskiej : sugestie metodyczne dla nauczycieli. – Wyd. 3 rozsz. i zm. – Kraków : Oficyna Wydawnicza „Impuls” : Oficyna Wydawnicza „Text”, 1998. – S. 261-[270] : Obnażanie chłopskiej duszy : (Wiesław Myśliwski: „Pałac”)

MARZEC Anna : Co jest w człowieku : interpretacje prozy współczesnej. – Łódź : Wydaw. JUKA, 1993. – S. 45-59 : Mądrość ma wiele twarzy, czyli o prozie Wiesława Myśliwskiego ; S. 100-105 : Wielka powieść o losie człowieczym (W. Myśliwski: „Kamień na kamieniu”)

MATUSZEWSKI Ryszard : Literatura polska 1939-1991. – Wyd. 3 popr. i uzup. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1999. – S. 132-133 : Proza o przemianach na wsi ; S. 205-206 : Proza „nurtu chłopskiego”

MATUSZEWSKI Ryszard : Literatura współczesna dla kl. IV lub V szkoły średniej. – Wyd. 15 popr.. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990. – s. 64-67 : Maria Dąbrowska. Opowiadania z tomu „Gwiazda zaranna”. „na wsi wesele”

NAWROCKI Witold : Renesans : wykłady o literaturze na Zachodzie i w Polsce. – Piotrków Trybunalski : Wydaw. Filii kieleckiej WSP w Piotrkowie Trybunalskim, 1998. – S. 68-71 : Mikołaj Rej : ideologia ziemiaństwa, wiejska idylla

NOSOWSKA Dorota : Słownik motywów literackich. – Wyd. 2. – Bielsko-Biała : „Park”, 2004

NOSOWSKA Dorota : Słownik scen literackich. – Bielsko-Biała : „Park”, 2008

NOWA matura : język polski : analiza i interpretacja tekstów : zasady nowej matury z języka polskiego, przejrzyste kryteria oceniania, literatura polska i powszechna, 87 przykładów analiz i interpretacji, modele odpowiedzi krok po kroku, wnioski / Jadwiga Wiendlocha, Aleksandra Juranek, Małgorzata Młynarczyk, Zbigniew Zając. – Wyd. 3. – Bielsko-Biała : Wydawnictwo Park, 2006. -(Nowa Matura. Nowe Możliwości : nauka bez tajemnic). – S. 134-136 : Na podstawie analizy podanego fragmentu „Szkiców węglem” Henryka Sienkiewicz oraz w kontekście całego utworu określ jego związki z pozytywistycznymi tendencjami epoki

NOWA matura : język polski : analiza i interpretacja tekstów : zasady nowej matury z języka polskiego, przejrzyste kryteria oceniania, literatura polska i powszechna, 87 przykładów analiz i interpretacji, modele odpowiedzi krok po kroku, wnioski / Jadwiga Wiendlocha, Aleksandra Juranek, Małgorzata Młynarczyk, Zbigniew Zając. – Wyd. 3. – Bielsko-Biała : Wydawnictwo Park, 2006. – (Nowa Matura. Nowe Możliwości : nauka bez tajemnic). – S. 165-167 : Na podstawie fragmentu „Chłopów” Władysława Stanisława Reymonta określ, na czym opierał się porządek hierarchiczny obowiązujący w społeczności wiejskiej

NOWA matura : język polski : analiza i interpretacja tekstów : zasady nowej matury z języka polskiego, przejrzyste kryteria oceniania, literatura polska i powszechna, 87 przykładów analiz i interpretacji, modele odpowiedzi krok po kroku, wnioski / Jadwiga Wiendlocha, Aleksandra Juranek, Małgorzata Młynarczyk, Zbigniew Zając. – Wyd. 3. – Bielsko-Biała : Wydawnictwo Park, 2006. -(Nowa Matura. Nowe Możliwości : nauka bez tajemnic). – S. 168-171 : Zinterpretuj przytoczony fragment „Chłopów” Władysława Stanisława Reymonta, określając wpływ czynnika ekonomicznego na życie i miejsce w gromadzie lipieckiej bohaterów powieści

NOWACKA, Teresa : Dwudziestolecie międzywojenne. – Wyd. 2 popr.. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – (Streszczenia, Problematyka : lektury szkoły średniej). – S. 5-24 : Stefan Żeromski „Przedwiośnie”

NOWACKA Teresa : Młoda Polska. – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – (Streszczenia, Problematyka : lektury szkoły średniej). – S. 103-114 : Władysław Reymont „Chłopi” ; S. 127-152 : Stanisław Wyspiański „Wesele”

NOWACKA Teresa : Od starożytności do oświecenia. – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996 – (Streszczenia, Problematyka : lektury szkoły średniej). – S. 98-99 : Pochwała życia ziemiańskiego w utworze [„Żywot człowieka poczciwego” M. Reja]

NOWACKA Teresa : Romantyzm. – Wyd. 3. – Warszawa : „Verbum”, 1996. – 205 s. ; 21 cm. – (Streszczenia, Problematyka : lektury szkoły średniej). – S. 81-102 : Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”

NOWACKA Teresa : Pozytywizm. – Wyd. 2. – Warszawa : „Verbum”, 1995. – (Streszczenia, Problematyka : lektury szkoły średniej). – S. 23-26 : Eliza Orzeszkowa „Dobra pani” ; S. 35-52 : Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”

PIETRZYK Dariusz, RYCHLICKI Robert, MARZEC Anna : Opracowania lektur i wierszy : liceum, [technikum]. – Kraków : „Greg”, [2007]. – S. 353 : „Pieśń świętojańska o Sobótce” ; S. 379-381 : Jan Kasprowicz : „W chałupie”, „Z Chałupy”

PISZCZKOWSKI Mieczysław : Wieś w literaturze polskiego baroku . – Wrocław ; Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977. – (Prace Komisji Historycznoliterackiej / Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie ; nr 36)

PISZCZKOWSKI Mieczysław : Wieś w literaturze polskiego renesansu. – Kraków : Nakł. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1959

ROGUSZKA Maria : Obraz wsi i chłopa we współczesnej powieści polskiej nurtu wiejskiego . – Poznań : Wydaw. Naukowe UAM, 1987

RURAWSKI Józef : Władysława Reymonta droga do Nobla. – Kielce : Agencja Wydawnicza GENS, 2000. – S. 185-214 : Chłopi

RURAWSKI Józef, BIAŁA Alina : Lektury szkolne A-Z dla klas VII-VIII : autorzy, utwory, terminy. – Warszawa : Wydaw. Graf-Punkt, 1996. – S. 59-60 : „Pieśń świętojańska o Sobótce” Kochanowski J. ; S. 112-113 „Placówka” Prus B. ; 123-124 : Remont Władysław Stanisław : [Chłopi] ; S. 102-103 : „Wesele w Atomicach”

SIENKIEWICZ Henryk : Wybór nowel / oprac. Anna Popławska. – Kraków : Wydaw. Greg, 2005. – (Lektura : wydanie z opracowaniem). – S. 163

SŁOWNIK lektur : dla liceum / red. Henryk Sułek. – Kraków : „Zielona Sowa”, cop. 2006

SŁOWNIK lektur szkolnych / [red. Bożena Dembińska]. – Wrocław : Wydaw. EUROPA, 2005

STABRO Stanisław : Literatura polska 1944-2000 w zarysie. – Wyd. 2 przejrz. i popr. – Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2005. – S. 72-73 : Nurt chłopski

SULIMA Roch : Folklor i literatura : szkice o kulturze i literaturze. – Wyd. 2 popr. i uzup. – Warszawa : Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1985

VADEMECUM maturzysty : język polski. – Warszawa : Wydaw. Lynx-SFT, 1998. – S. 235-271 : Motyw : wieś

TOMASZEWSKI Feliks : Magia lektury : interpretacje utworów literackich w szkole średniej. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990. – S. 44-55 : Staropolska „śpiewogra” – „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego

WAKSMUND Ryszard : Pozłacany krajobraz. Opis żniw w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej // W : Lekcje czytania : eksplikacje literackie. Cz. 2 / pod red. Władyslawa Dynaka, Aleksandra Wita Labudy. – Wrocław : Wydaw. Uniw. Wrocławskiego, 1999. – S. 378-389

WEISS Tomasz : „Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta // W : Arcydzieła literatury polskiej : interpretacje. T. 2 / red. Stanisław Grzeszczuk, Anna Niewolak-Krzywda. – Rzeszów : Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. – S. 201-220

WYSPIAŃSKI Stanisław : Wesele / oprac. Jan Nowakowski. – Wyd. 3. – Wrocław ; Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981. – (Biblioteka Narodowa. Seria 1, ISSN 0208-4104 [od 1979 r.] ; Nr 218)

ZIEJKA Franciszek : Władysław Stanisław Reymont – „Chłopi” // W: Lektury polonistyczne : pozytywizm – Młoda Polska. T. 1 / red. Stanisław Grzeszczuk. – Kraków : Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, cop. 1998. – S. 89-108

JATIKOWICZ Maria : Poszukiwania rodowodu : mit wsi w poezji Czernika, Ożoga i Frasika // Literatura Ludowa. – 1979, nr 1-3, s. 53-68

KARPIŃSKI Adam : „Wsi spokojna, wsi wesoła” ; pieśń Panny XII i problem retorycznej kompozycji // Poezja. – 1980, nr 8 / 9, s. 78 – 84.

JAWORSKI Józef : Językowy obraz chłopa (rolnika, włościanina) w tekstach publicystycznych końca XVIII w. – Bibliogr. // Język Polski. – 2007, z. 1, s. 55-65

OZGA MICHALSKI J. : Tradycja i współczesność : ( wieś w tradycji i współczesności literackiej) // Tygodnik Kulturalny . – 1980, nr 28, s. 5, 9

PACKALÉN Małgorzata Anna : Uwarunkowania kulturowe literackiego obrazu kobiet w polskiej i szwedzkiej prozie o tematyce wiejskiej z pierwszej połowy XX wieku // Pamętnik Literacki. – 1999, z. 3, s. 59-70

PISZCZKOWSKI Mieczysław : Zagadnienia i obraz wsi polskiej w twórczości J. Kochanowskiego // Ruch Literacki. – 1981, nr 4-5, s. 291-305

REJTER Artur :Topos arkadii a językowy obraz świata w polskiej poezji współczesnej // Poradnik Językowy. – 2000, z. 8 , s. 60-69

SROKOWSKI Stanisław : Wieś w literaturze // Tygodnik Kulturalny. – 1980, nr 28, s. 5

ŚWIETLICKI Cezary : Wieś polska w publicystyce prasowej Marii Dąbrowskiej w latach 1910-1920. – Summ. // Dzieje Najnowsze. – 2001, [nr] 2, s. [35]-46

ZACHARSKA Jadwiga : Budowanie mitu chłopa w malarstwie i literaturze XIX wieku // Przegląd Humanistyczny. – 1996, nr 5, s. 65-73

ZAWADA Andrzej : Nurt chłopski, temat wiejski // Nowe Książki. – 1997, nr 1, s. 4-5
Nurt chłopski w literaturze polskiej od 1944 roku