Funkcja wypowiedzi to rola, jaką odgrywa dany komunikat językowy w stosunku do nadawcy, odbiorcy lub rzeczywistości. Najczęściej teksty pełnią kilka funkcji jednocześnie (informują, wpływają na odbiorcę, wyrażają emocje), a jedna z nich jest dominująca.
Popularny podział tekstów językowych:
- Funkcja poznawcza (lub nazywająca) – polega na nazywaniu różnych przedmiotów i zjawisk spostrzeganych przez człowieka w otaczającym go świecie. W ten sposób powstaje olbrzymi zasób słów, których znaczenia i brzmienia są nam znane.
- Funkcja komunikatywna (poznawcza) – powstaje, gdy jeden człowiek przekazuje drugiemu pewne informacje, o sobie lub o świecie. Ma ona najczęściej formę zdań, wyrażających myśli mówiącego. Funkcję komunikatywną spełnia język przede wszystkim w szkole, w wychowaniu.
- Funkcja ekspresywna – polega na wyrażaniu uczuć. Najogólniejszym wyrazem są wykrzykniki, którym zazwyczaj towarzyszy komentarz. Innym sposobem wyrażania uczuć jest odpowiednie przekształcenie słowotwórcze wyrazów np. zdrobnień lub zgrubień.
- Funkcja prezentacyjna – Polacy pochodzący z różnych stron kraju mają nieco zróżnicowaną wymowę, intonację zdań, słownictwo. Po sposobie mówienia możemy rozpoznać z jakiego regionu pochodzi rozmówca, a także jakie ma wykształcenie lub zawód.
- Funkcja impresywna – w literaturze pięknej funkcję te pełni głównie liryka, która nie tylko wyraża uczucia i myśli twórcy, ale stawia sobie za cel budzenie odpowiednich nastrojów, uczuć, myśli u czytelnika lub słuchacza.
- Funkcja estetyczna – literatura zaspokaja w czytelniku potrzebę wzruszeń estetycznych i refleksji moralnej. Stronę estetyczną tekstu odczuwamy czytając piękne opisy przyrody.
Inny podział tekstów językowych:
- Funkcja komunikatywna (poznawcza) – do przekazywania informacji o otaczającym świecie, zorientowana na informację.
- Funkcja ekspresywna (emotywna) – do wyrażania uczuć i emocji nadawcy, zorientowana na nadawcę. Występuje w liryce osobistej, monologu lirycznym. Realizowana przez środki stylistyczne (epotety, hiperbolę, metaforę, wyrazy nacechowane emocjonalnie).
- Funckcja impersywna (konatywna) – jej celem jest oddziaływanie na odbiorcę, wywarcie wpływu na jego zachowanie, zorientowana na odbiorcę. Dominuje w takich tekstach jak rozkaz, wezwanie, apel, odezwa. Realizowana przez taki środek stylistyczny jak apostrofa.
- Funkcja perswazyjna – odmiana funkcji impersywnej, jej celem jest oddziaływanie na zmianę postawy i przekonań odbiorcy różnymi środkami komunikacyjnymi.
- Funkcja poetycka (autoteliczna) – dominuje w tekście nastawionym na sam przekaz, zorientowana na kształt słowny tekstu. Pojawia się w tekstach literackich. Realizowana przez rózne środki stylistyczne.
- Funkcja faktyczna – bezpośrednio wzmacniana skuteczność porozumiewania, pobudza uwagę odbiorcy i zapobiega zakłóceniom komunikacji, zorientowana na kontakt.
Źródło podziału: Śliwińska, Anna. Język polski: twórcy i ich dzieła, zestawienia i tabele, nauka o języku, wiedza o literaturze. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2009. s. 273.