ABSTRAKCJONIZM – (dw.) całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości. Plamy, figury, barwy absolutnie nie przystają do prawdziwych rzeczy i kształtów.
ADAPTACJA FILMOWA UTWORU LITERACKIEGO – dostosowanie tekstu literackiego do potrzeb filmu (scenariusz, scenopis). Autor scenariusza dokonuje wyboru wątków, skraca dialogi. Adaptacją nazywamy też film, który powstał na podstawie utworu literackiego. Świat przedstawiony jest tu skonkretyzowany np. rzeczywisty krajobraz.
AGNOSTYCYZM – (poz.) pogląd, który zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących. Są rzeczy, których rozum nie ogarnia – są i niech sobie będą, lecz nie należy się nimi zajmować.
AKCJA – układ zdarzeń, w którym przeważają działania bohaterów.
ALEGORIA – (śr..) obraz mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wyraża zwykle pojęcie oderwane np. ze sprawiedliwością kojarzy się kobieta z opaską na oczach, z mieczem i wagą. Najczęściej przedstawia stosunki międzyludzkie.
ANAFORA – powtarzanie początkowej części wersu, wyrazu, zwrotu.
ANGLIKANIZM – (re.) nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury politycznej i prywatnej. Prywatny wymiar decyzji króla Henryka VIII polegał na tym, że pragnął on poślubić Annę Boleyn, zaś Kościół katolicki odmawiał mu rozwodu. Wobec tego Henryk VIII sam mianował się zwierzcznikiem kościoła anglikańskiego, poślubił ukochaną, którą zresztą później skazał na ścięcie głowy.
ANTONIMY – wyrazy mające znaczenia przeciwstawne, np. twardy – miękki, drogo – tanio. Antonimy ułatwiają orientację w przestrzeni (wschód – zachód), w czasie (dzień – noc), porządkują przeciwstawne doznania zmysłowe (białe – czarne), smakowe (gorzki – słodki), słuchowe, dotykowe, symbolizujące początek lub koniec działania. Antonimy pełnią też różnorodne funkcje stylistyczne. Używamy ich – nie zdając sobie z tego sprawy – w bardzo wielu wyrażeniach codziennych, na nich opiera się też znaczna część przysłów i sentencji. (Zgoda buduje, niezgoda rujnuje.)
ANTROPOCENTRYZM – (re.) (gr. Anthropos – człowiek) jest to pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro.
ANTYTEATR – (wsp.) Przestrzeń jest zupełnie symboliczna. Rekwizyty, dekoracje są zbędne. Wystarczy krzesło na środku sceny, kubeł na śmieci, albo zupełna pustka. Bohater to antybohater. Nie musi nic robić, nie jest kreacją indywidualną ani psychologiczną. Fabuła – fragmentaryczna, niespójna, bez zasady przyczyny – skutku, może też jej nie być wcale. Absurd, groteska, ironia – zabiegi stosowane w kompozycji dramatu.
ANTYTEZA – zestawienie dwóch przeciwnych składniowo wypowiedzi.
APOKALIPSA – (st) (z gr. apokalipsis – objawienie, odsłanianie) to ostatnia z ksiąg Nowego Testamentu przypisywana św. Janowi. Księga prorocza, bogata w symbole stanowiące przedmiot licznych objaśnień. Opisuje czasy ostateczne, czyli koniec świata.
APOKRYF – (śr.) utwór o tematyce biblijnej; w szerszym znaczeniu utwór o niepewnym autorstwie, często falsyfikat.
APOSTROFA – bezpośredni, uroczysty zwrot do kogoś lub czegoś (bóstwo, osoba, pojęcie, przedmiot).
ARCHAIZM – (stylistyczna forma archaiczna polegająca na stosowaniu archaicznej końcówki, np. nist, stosowanie l.poj. zamiast .mn., np. łza kręci się, stosowanie l. mn. zamiast l.poj., np. moje syny, stosowanie liczby mnogiej dla osób starszych
ARIANIE – (re.) czyli „bracia polscy” – nurt, który rozwinął się w Polsce. Prócz założeń religijnych, głosił także hasła społeczne, np. potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Arianie zostali wygnani z kraju w połowie XVII wieku.
ASCETYZM – (śr.) umartwianie ciała dla doskonalenia ducha. Formy ascezy: życie w nędzy, wyrzeczenie się bogactwa i sławy, bezimienność, szukanie cierpień, niewygód. Celem tego wszystkiego jest osiągnięcie zbawienia.
AUGUSTYNIZM – (śr.) konfliktowy charakter istoty ludzkiej, człowiek rozdarty pomiędzy nieśmiertelną duszą a ziemskimi pokusami i namiętnościami, refleksja nad samym sobą, (św. Augustyn)
AWANGARDA KRAKOWSKA – (dw.) należeli do niej m. in. Jan Brzękowski, Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Adam Ważyk. Pismem tej grupy była Zwrotnica, później Linia. Głównym teoretykiem awangardy był Peiper, autor manifestów „Nowe usta” i „Tędy”. W przeciwieństwie do Skamandra, Awangarda Krakowska miała określony program poetycki, realizowany w twórczości poetów należących do grupy. Program Awangardy był oparty na założeniu, że świat współczesny jest całkowicie odmienny od wcześniejszego. Współczesność to epoka triumfu cywilizacji i techniki; środowiskiem człowieka stało się wielkie miasto, maszyny stanowią nieodłączny składnik ludzkiej codzienności. Wobec nowego kształtu świata musi powstać nowa sztuka, która będzie kształtować wrażliwość człowieka ery postępu technicznego.
BAJKA – gatunek o antycznym rodowodzie, za jej twórcę uchodzi Ezop. Bohaterami tekstu są zwierzęta, rośliny, przedmioty, rzadziej ludzie. Bajki wykorzystują alegorię do ukazania wad ludzkich, przestawianych w zabawny sposób. Bajkę kończy zawsze jakiś morał, pouczenie. Utwór wierszowany, zwięzły lub krótszy narracyjny.
BALLADA – (rom.) gatunek literacki wywodzący się z literatury ludowej – z podań, opowieści i wierzeń ludu. Utwór wierszowany, stroficzny, zawierający elementy epickie, często treść jest oparta na legendach i wierzeniach ludowych. Ballada zawsze zawiera dramatyczną fabułę, opowiada o wydarzeniach niezwykłych, tajemniczych i o fantastycznych postaciach. Charakteryzują zatem ten gatunek: uczuciowość, tajemniczość, fantastyka.
BAŚŃ – utwór epicki niewielkich rozmiarów o rodowodzie ludowym. Występują w nim fantastyczne postacie, przedmioty i zdarzenia. Cechują ją szczęśliwe zakończenia i nieokreśloność czasu oraz miejsca.
BEHAWIORYZM – (dw.)(wsp.) zewnętrzna „kreacja” bohatera i wydarzeń, badanie człowieka poprzez obserwację jego zachowań, bowiem ludzkie wnętrze tak naprawdę jest niedostępne poznaniu. Pokazywanie bohatera poprzez jego czyny i zachowania – bez wnikania w głąb duszy, bez specjalnych komentarzy – bo czytelnik sam widzi co robi i co mówi bohater. Narrator nie ocenia bohatera, pozostawia to czytelnikowi
BESTSELER – samo słowo bestseller pochodzi z języka angielskiego od słów best – najlepszy i sell – sprzedawać. Jest to książka ciesząca się szczególnym powodzeniem wśród czytelników, osiągająca wiele nakładów i szczególnie poszukiwana.
BIOGRAFIA – spis książek, czasopism, artykułów, uporządkowany według przyjętego kryterium np. alfabetycznie, zawierający najważniejsze dane o każdej wymienionej pozycji, czyli autora, tytuł, miejsce i rok wydania.
BOHATER – postać literacka, która odgrywa zasadniczą rolę w utworze.
BOHATER DYNAMICZNY – bohater literacki, który ulega wewnętrznej przemianie duchowej.
CHARAKTERYSTYKA – sposób przedstawiania wyglądu, zachowania postaci, jej życia wewnętrznego. Wyróżniamy charakterystykę pośrednią i bezpośrednią.
CHŁOPOMANIA – (mł.pol.) fascynacja chłopami, podziw dla sił ludzi wsi, dla ich obyczajowości, bez jednoczesnego rozumienia praw regulujących życie wiejskich ludzi.
CZAS FABUŁY – okres zamknięty pomiędzy najwcześniejszym, a najpóźniejszym zdarzeniem w utworze.
CZAS PRZEDSTAWIONY – czas, w którym rozgrywają się wydarzenia przedstawione bezpośrednio w utworze.
DADAIZM – (dw.) skrajny kierunek w awangardowej poezji, wyrażający bunt przeciw światu i systemom. Poematy „dada” składać się miały z przypadkowo złożonych sylab lub słów.
DEIZM – (ośw.) odrzucanie tego, co wydawałoby się zabobonem. Deiści twierdzili, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego rozumu.
DEKADENTYZM – (mł.pol.) termin określający prąd kulturowy XIX wieku, wyrastający z przekonania o schyłku cywilizacji i kultury, z poczucia zagrożenia i przeczucia nadciągającej katastrofy; prąd ten cechowały nastroje zniechęcenia, melancholii, niemocy; dominowało przekonanie o bezcelowości jakiegokolwiek działania.
DEKALOG (st) – 10 przykazań przekazanych przez Boga – Mojżeszowi na górze Synaj.
DIALOG – rozmowa co najmniej dwóch osób na określony temat. Charakterystyczna dla niego jest wymienność ról.
DOGMAT – (śr.) wiedza o Bogu i uzasadnianie prawd wiary
DRAMAT – 1.rodzaj, który obejmuje utwory przeznaczone na scenę. Nie ma w nich nadrzędnego podmiotu mówiącego, wypowiadają się tylko postacie należące do świata przedstawionego, którego głównym składnikiem jest akcja. 2. jeden z gatunków dramatycznych; utwór o poważnej treści.
DRAMAT HUMANISTYCZNY – (re.)to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np. „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego
DRAMAT ROMANTYCZNY – (rom.) gatunek uważany za najważniejszy w romantyzmie. Twórcy dramatu romantycznego odrzucili klasyczne zasady (trzech jedności, ograniczonej ilości osób na scenie, kompozycji zamkniętej) a za wzór przyjęli kompozycję dramatów Szekspira. Gatunek ten charakteryzują: synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, pomieszanie scen realistycznych i fantastycznych, obecność bohatera romantycznego (np. „Dziady” A. Mickiewicza, „Kordian” J. Słowackiego).
DRUGA AWANGARDA – (dw.) nazwa odnoszona do poetów z wileńskiej grupy „Żagary” (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rynkiewicz, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament) oraz do poetów należących do Awangardy Lubelskiej (m. in. Józef Czechowicz).
DRZEWORYTY – (śr.) tańce śmierci, które przedstawiają śmierć jako wielkiego tancerza.
DULSZCZYZNA – (mł.pol.) pojęcie używane na określenie pewnej nagannej postawy, jaką prezentuje bohaterka dramatu G. Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej”. Dulska to osoba głupia, pruderyjna, chciwa i apodyktyczna.
DWORZANIN – człowiek wytworny, o nienagannych manierach. Oczytany, uczony. Wzorzec ziemianina znajdujemy w „Dworzaninie polskim” Łukasza Górnickiego. Autor był dworzaninem króla Zygmunta Agusta. Bez większego więc problemu nakreślił portrety idealnych dworzan, znających i wcielających w życie ideały humanizmu.
DZIENNIK – prowadzone codziennie zapisy, ich celem jest utrwalenie wydarzeń, myśli i przeżyć, może stanowić odmianę literatury pięknej.
EGALITARYZM – (re.) równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus.
EGZYSTENCJALIZM – (dw.)(wsp.) silny nurt w filozofii, rozważanie o roli jednostki w świecie, postrzegane przede wszystkim jako konieczność dokonywania bezustannych wyborów. Każdy człowiek jest w swym wyborze wolny, ale jednak również osamotniony, sam musi podejmować ważne decyzje. Właściwie jedną tylko rzecz mamy pewną: egzystencję, istnienie.
EKSPRESJONIŚCI – (dw.) skupieni byli wokół wychodzącego w Poznaniu w latach 1917 – 1922 pisma Zdrój (współpracowali z nim pisarze młodopolscy: Przybyszewski, Kasprowicz, Przesmycki, Berrent). Nawiązywali do romantyzmu, modernizmu, korzystali z inspiracji literatury ludowej. Najważniejsi przedstawiciele tego kierunku to Józef Wittlin, autor m. in. Ekspresjonistycznych „Hymnów” i powieści, oraz Emil Zegadłowicz, autor skandalizujących powieści „Zmory i Motory” (opisywał pierwsze doświadczenia seksualne swoich bohaterów).
ELEGIA – (st.) utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający elementy narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi bądź znanej osobie, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętania.
EMPIRYZM – (ośw.) głosił, że wiedza powstaje dzięki doświadczeniu. Reprezentant – John Locke.
EPIGRAMAT – 1. (st) krótki utwór wierszowany, dowcipny, często o zabarwieniu satyrycznym 2. krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia, umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mających formę dowcipnego wiersza (zwykle dwu lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub spostrzeżenia.
EPIKA – rodzaj literacki, w którym narrator przedstawia świat, opowiada, opisuje, przytacza dialogi. Najważniejszy w niej jest świat przedstawiony. Składnik epiki to: narrator, czytelnik, świat przedstawiony (bohaterowie i zdarzenia)
EPIKA RYCERSKA – (śr.) gatunek literacki, w którym występują liczne epitety, powtórzenia składniowe, wyliczenia, porównania, apostrofy, onomatopeje, hiperbolizacje.
EPIKUREIZM – (st.) filozofia szczęśliwego życia(stworzona przez Epikura), którego warunkiem jest brak cierpień. Według Epikura człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście i żyjemy po to, by ciągle do tego szczęścia dążyć. Epikureizm zakłada istnienie tylko materialnego świata i dóbr doczesnych.
EPITET – określa rzeczownik, służy wzbogacaniu obrazu poetyckiego, uplastycznianiu.
EWANGELIA – (st) (z gr. euangelion – dobra nowina, wiadomość) napisana w języku greckim bądź aramejskim, cztery księgi Nowego Testamentu według św Mateusza, św Marka, św Łukasza i św Jana głoszące naukę Chrystusa i opisujące jego życie.
FABUŁA – układ wszystkich zdarzeń w świecie przedstawionych w utworze.
FANTASTYKA – typ twórczości literackiej, w którym występują elementy zmyślone, tak przedstawione aby czytelnik w nie uwierzył.
FELIETON – gatunek publicystyczny, jest swobodną wypowiedzią często zabarwioną satyrą, ironią i humorem na tematy przeważnie aktualne.
FEUDALIZM – (śr.) ustrój społeczny, w którym społeczeństwo podzielone było na 3 stany: duchowieństwo, rycerstwo (stanamy uprzywilejowane) i chłopstwo (byli najniżej w hierarchii stanowej)
FIKCJA LITERACKA = zmyślenie literackie – utwór wymyślny przez autora.
FILOMACI – (rom.) głosili ideały, które śmiało możemy uznać, za jeszcze oświeceniowe. Cnotą główną była wszak wiedza, a autorytetem Wolter. Z poetów polskich uznawano Trembeckiego i Karpińskiego. Do Filomatów należało początkowo tylko 6 osób – młodzieńcy spotykali się, by odczytywać swoje utwory poetyckie i dyskutować. Ubierali się w czarne fraki, głosili patriotyzm i ideał pracy
FIRCYK – na przykładzie Szarmanckiego z „Powrotu posła” J.U.Niemcewicza można powiedzieć, że jest to modny kawaler, przeciwnik wszelkich reform, poszukuje dobrze sytuowanej żony. Jest wynarodowiony, nie ceni sobie honoru. Unika pracy i poważnych zajęć, nie obchodzi go los kraju.
FRANCISZKANIZM – (śr.) wiara radosna, życie zgodne z naturą; miłość do Boga, bliźniego,
FRASZKA – (re.) (z wł. frasca, czyli gałązka, w sensie przenośnym drobiazg, żart, bagatela, figielek); drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, zręcznie ułożony, oparty na dowcipnym pomyśle,często zakończony puentą, różnorodna tematyka, w tytułach pojawiają sie przyimki na, do i o, występuje dowcip słowny i sytuacyjny. Jest odmianą epigramatu
FUTURYŚCI – (dw.) grupa działająca krótko, ale najbardziej efektownie (1918-1923). Należeli do niej Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Anatol Stern, Tytus Czyżewski i Jerzy Jankowski. Głosili hasła całkowitego odrzucenia tradycji, pełnej dowolności środków wypowiedzi poetyckiej, zaniechania ortografii i interpunkcji (Nuż w bżuchu). Byli wyznawcami wartości nowoczesnej cywilizacji i techniki.
FUTURYZM – (dw.) nurt odrzucający przeszłość, a głoszący apoteozę przyszłości. Temat główny: miasto, technika, maszyna (3xM). Hasło: „ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”.
GAZETA = dziennik – pismo wychodzące codziennie, dostarcza bieżący informacji o tym co się dzieje w kraju i na świecie.
GROTESKA – jeden ze sposobów przedstawiania świata w sztuce, polega na wyolbrzymianiu i łączeniu sprzecznych elementów do granic możliwości.
HAGIOGRAFIA – (śr.) żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników egipskich i syryjskich.
HARMONIA – (re.) zgodność, ład, równowaga, porządek, stosowny układ i współdziałanie
HEDONIZM – (st.) doktryna etyczna uznająca przyjemność bądź uniknięcie przykrości i cierpień za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania. Hedonizm to inaczej skrajny epikureizm.
HELIOCENTRYZM-(re.) teoria budowy Układu Słonecznego, zakładająca, że Słońce jest centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega.
HIPERBOLA – (ba.)od grec. Hyperbole – rzucenie wyżej, przewyższenie, przesada; ukazanie jakiegoś zjawiska lub przedmiotu z zamierzoną przesadą, wyolbrzymiając jego wygląd lub cechy.
HIPERBOLIZACJA – (śr.) wyolbrzymienie.
HISTORIOGRAFIA – (śr.) dziejopisarstwo, opis czyjś historii
HOMILETYKA – (śr.) nauka o zasadach układania i głoszenia kazań; jedna z odmian sztuki oratorskiej
HOMONIMY – wyrazy wieloznaczne np. róża (kwiat, choroba, róża wiatrów) klucz (narzędzie do otwierania, zamykania, wiolinowy, ptaków), blok(rysunkowy, techniczny, jako budynek)
HUMANIZM – (re.) (łac. Humanista-człowieczeństwo, ludzkość) prąd umysłowy wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce.” Humaniści chcieli wiedzieć, kim jest człowiek, jakie są jego potrzeby, pragnienia i możliwości. Filozofem patronującym początkom humanizmu był Epikur, głoszący, że warunkiem szczęścia jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności intelektualnej i duchowej. Epikurejczycy kierowali uwagę ku sprawom doczesnym, zachwycali się światem jako doskonałym dziełem Boga, chcieli żyć zgodnie za nakazami natury (zgodnie z hasłem carpe diem-chwytaj dzień, nie marnuj mijających chwil, ciesz się chwilą).
HYMN – (st.) utwór liryczny zbliżony do ody, lecz poruszający tematykę religijną lub patriotyczną, cechuje go podniosły nastrój i apostroficzna forma wypowiedzi.. Zazwyczaj wypowiada się w nim podmiot zbiorowy.
IDEA UTWORU – jego myśl przewodnia, główny sens wynikający z całości utworu.
ILOCZAS – zróżnicowanie samogłosek na długie, krótkie i zredukowane (długość wymawiania poszczególnych samogłosek).
IMPRESJONIZM – (mł.pol.) w powieści oznacza zmianę kompozycji (np. brak ciągłości czasowej i przyczynowej)
INDEKS – zestawienie w porządku alfabetycznym lub rzeczowych określonych elementów tekstu odsyłając do miejsc w książce, w których zostały one wymienione.
INDYWIDUALIZM ROMANTYCZNY – jednostkowość, poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, zwłaszcza bohatera romantycznego.
INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA = harmonia dźwiękonaśladowcza – rodzaj onomatopei, to świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych odpowiadających wykreowanej sytuacji:szereg szumiący (sz, s)szereg ciszący (ś)szereg oddający pogłos (dź)głoski zwartowybuchowe (b, t, p, k, w)szereg dzwoniący (ś, ż, cz, dz)mazurzenie sz, rz, cz, d > s, c, z, dz, np. czapka, żona
INTONACJA WIERSZOWA – zróżnicowana wysokość tonu w obrębie wersu. Może być zgodna lub niezgodna z intonacją w zdaniu.
INTROSPEKCJA – (dw.) „wgląd do wewnątrz”. Analiza stanów psychicznych, wnętrza postaci i jej przemyśleń.
IRENIZM – (re.) pochwała pokoju i zgody
IRONIA – sformułowania znaczą co innego niżby się wydawało
IRRACJONALIZM – (rom.) pogląd przeciwstawiający się racjonalnemu( czyli rozumowemu, naukowemu) poznawaniu rzeczywistości.
INWOKACJA – rozbudowana apostrofa
KALWINIZM – (re.) nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy; pochodzący od Jana Kalwina. Kalwiniści głosili teorię „predestynacji”, tzn., że wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo albo piekło, a życie człowieka jest realizacją ustalonego już scenariusza, Nauka tego ruchu propaguje ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie staje się zasługą, a bezczynność grzechem.
KATASTROFIZM – (mł.pol.) kultura skazana jest na utratę możliwości rozwoju, bowiem załamały się dotychczas obowiązujące wartości.
KLASYCYZM – (łac. classicus – wzorcowy, pierwszorzędny, doskonały). Jako pierwszy wprowadził je Horacy. To naśladowanie sztuki klasycznej, która została uznana za doskonałą w epokach następnych. Cechy sztuki klasycznej: harmonia, piękno, spokój, symetria i umiar. Z upływem czasu miano klasycyzmu zaskarbiły sobie także nowe prądy artystyczne epok późniejszych, która nawiązywały do wzorców antycznych.
KOLUMBOWIE – (wsp.) „Pokolenie kolumbów” obejmuje generację urodzoną ok. 1920r. Do „Kolumbów” należą m.in. K.K. Baczyński, T. Gajcy, A. Trzebiński, T. Borowski, Z. Herbert, T. Różewicz, M. Białoszewski, Wisława Szymborska. Charakterystyczne dla ich poezji były apokaliptyczne wizje zagłady – młodzi twórcy uznali rzeczywistość okupacyjną za spełnienie mitu o katastrofie. Przy wszelkich różnicach światopoglądowych jedno było dla młodych poetów wspólne – przekonanie, że bronią przegranej sprawy i przeświadczenie o nieuniknionej śmierci.
KOMEDIA – jeden z najstarszych gatunków dramatu, znany już w starożytności. Komedia, posługując się komizmem i groteską, a często również satyrą, ośmiesza ludzkie wady i słabości charakteru. O Molierze można śmiało powiedzieć, że jest on mistrzem komedii charakterów.
KOMEDIA KLASYCYSTYCZNA – (ba.) komedia, której tematy czerpane są z życia codziennego, portretuje typowe ludzkie charaktery, jak mizantropa (odludka), skąpca, snoba czy świętoszka. Kpina z ludzkich wad i błędów.
KOMIZM TYPY: U Moliera: „Skąpiec” : Komizm postaci (Harpagon – jego skąpstwo jest rozbrajające przez naiwność i głupotę bohatera, jako zakochany starzec jest dziecinny, głupi i naiwny), słowny i sytuacji. U Fredry: „Śluby panieńskie” są przykładem komedii intrygi, będącej odmianą komedii sytuacji. Komizm sytuacyjny: autor rzadko wprowadza sceny oparte na motywach przejaskrawionych, wzbudzających głośny śmiech. Przykładem komizmu sytuacyjnego jest w „Ślubach panieńskich” scena, w której Gustaw, po nie przespanej nocy spędzonej na zabawach, zasypia w trakcie towarzyskiej konwersacji z kobietami. Komizm językowy: W dramacie przeważa komizm natury intelektualnej, wynikającej ze słownych nieporozumień, ironicznych komentarzy i dowcipnych ripost np. Gustaw o Albinie: „Już czuję wilgoć, zbliża się fontanna!”
KOMPOZYCJA – sposób powiązania elementów świata przedstawionego w sensowną całość
KONCEPT – (ba.) od łac. Konceptus – ujęcie, pojęcie. Wyszukany, oryginalny, zaskakujący pomysł, na którym jest oparty utwór poetycki, tak pod względem budowy, jak i treści.
KONTRREFORMACJA – (ba.) reforma katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący kościół katolicki, aby utrzymać jego pozycję i potęgę. Jego początek sięga Soboru Trydenckiego, który zalecił odnowę Kościoła i energiczne zwalczanie heretyków. Zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność świętego Officjum, czyli inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy.
KUBIZM – (dw.) kierunek abstrakcjonizmu. Artyści przedstawiają świat, kształty, ludzi za pomocą figur geometrycznych. Jakby ujmowali istotę przedstawionej rzeczy w innych formach, zgodnie z własną wyobraźnią. Główny przedstawiciel – Picasso
KULTURA DWORSKA – (ba.) panująca na dworach królewskich i magnackich, zwykle powiązanych z zagranicą; kultura otwarta na świat i obce wpływy, europejskie mody i style – chodziło głównie o ceremoniał, etykietę i ubiór, choć też o literaturę i sztukę.
KULTURA ZIEMIAŃSKA – (ba.) typ kultury preferowanej przez średnią szlachtę, spędzającą większą część życia na wsi, we własnym majątku.
LEGENDA – (śr.) (łac. legere tzn. czytać). Opowieść z dawnych czasów, pół prawda i pół nieprawda, odwołuje się do rzeczywistych miejsc i ludzi. Utwór epicki, może być w formie prozatorskiej lub wierszowanej.
LITERATURA FANTASY – zrywa z realistycznym przedstawianiem świata. Cechuje się skłonnością do dziwności i groteski, wykorzystuje elementy magii. Tworzy światy o własnej religii, kulturze, historii a nawet języku. Przekształca mity i baśnie
LITERATURA PIĘKNA – dział piśmiennictwa obejmujący teksty, w których na pierwszy plan wysuwają się cele estetyczne.
LUTERANIZM – (re.) rozpropagowany w Niemczech, twórcą tego nurtu był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców tego nurtu do Biblii – głoszą, że można ją interpretować indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblię.
MAKARONIZMY – (ba.) obcojęzyczne wploty językowe, słowa, zwroty, całe zdania, zwłaszcza łacińskie, wplatane w tok mowy lub pisma.
MARINIZM – (ba.) nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego poety Marino, in. konceptyzm (koncept -pomysł). Marinizm to kierunek i zarazem styl poezji barokowej, polegający na skłonności ku formalnej wirtuozerii, grze słowami; Najwybitniejszy polski marinista to Jan Andrzej Morsztyn i jego dzieła marinistyczne: „Do trupa”, „Cuda miłości”. Cechy marinizmu: Kładzenie szczególnego nacisku na formę utworu, . Stosowanie olśniewających, zaskakujących epitetów, konceptów i wymyślnych metafor, . Odwołanie się do fantazji i natchnienia poety, Wprowadzanie obfitości środków stylistycznych, Inwersja w składni (szyk przestawny wyrazów), makaronizowanie (wplatanie obcych wyrazów do wypowiedzi), swobodne używanie mowy potocznej i wulgaryzmu. Najsłynniejsi polscy mariniści to J.A.Morsztyn i D.Naborowski.
MARKSIZM – (mł.pol.) system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych stanowiący naukowe wyjaśnienie mechanizmów rozwoju społeczeństwa.
MESJANIZM – (rom.) przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Cechami charakterystycznymi mejsasza są prometeizm i tytanizm.
METAFORA – określenie zjawisk nowych za pomocą wyrazów już znanych, np. kugańce gwiazd
MINIMALIZM – (poz.) człowiek powinien badać minimum – ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania.
MISTERIUM – (śr.) średniowieczny dramat religijno-dydaktyczny, związany z obrzędami kościelnymi, osnuty na motywach Nowego Testamentu i apokryfów
MISTYCYZM – (rom.) zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem.
MODERNIZM – (mł.pol.) termin odwołujący się do nowoczesnego charakteru sztuki, nieprecyzyjny choćby dlatego, że kategoria nowoczesności może dotyczyć każde epoki.
MONIZM PRZYRODNICZY – (poz.) inaczej jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom.
MONOLOG – ciągła wypowiedź jednej osoby stanowiąca samodzielną całość. Wyróżniamy monolog:liryczny bohatera na stronie narracji
MONOLOG LIRYCZNY – zasadniczy sposób wypowiadania się w liryce. Wyróżniamy lirykę bezpośrednią i pośrednią, która ma postać dialogu, opisu, opowiadania lub refleksji.
MONOTEIZM – wiara w jednego boga.
MORALITET – (śr.) średniowieczny dramat alegoryczno-dydaktyczny obrazujący walkę uosobionych sił dobra i zła o duszę człowieka
MOTYW – elementarny składnik świata przedstawionego
MOTYWACJA – uzasadnienie działania postaci literackiej. Wyróżniamy uzasadnienia realistyczne i fantastyczne.
NADREALIZM – (dw.) materią poezji mają być luźne skojarzenia, ujawniające głębokie podkłady psychiki, bez rozumowej logiki. Potok obrazów, gra skojarzeń, halucynacje, wyobraźnia – to jakby realizacja surrealizmu w poezji.
NARRACJA – wypowiedź monologowa przedstawiająca w porządku czasowym przebieg zdarzeń powiązanych z postaciami, które w nich uczestniczą.
NARRATOR – fikcyjny opowiadacz w utworze epickim. Mówi o wszystkim co dzieje się w utworze. Nieraz nie jest przez nas zauważany, wtedy mówimy, że jest abstrakcyjny, czyli trzecioosobowy. Jeśli narrator ujawnia się to jest konkretny, czyli jawny (pierwszoosobowy).
NEOKLASYCYZM – (dw.) oparty o ideał czystej poezji, czyli niezależnej od treści życiowej, intelektualnej, pełnej aluzji filozoficznych w formie nawiązywania do klasycznych wzorców.
NIRWANA – (mł.pol.) stan uniemożliwiający ponowne narodziny, mający polegać na nieśmiertelności i najwyższej szczęśliwości, będą jako stan dynamiczny, w którym istota wolna od niewiedzy, namiętności i uczynków popełnionych w poprzedniej egzystencji, działa dla dobra wszystkich żyjących.
NOVEAU ROMAN (nowa powieść) – (wsp.) inaczej antypowieść, cechy: fabuła nie musi hołdować regule przyczyny i skutku, może być zredukowana, a może w ogóle jej nie być. Bohater to zazwyczaj człowiek „poszukujący” lub „dojrzewający” jego oczami będziemy oglądać świat. Często jest Everymanem – nie posiada cech indywidualnych.
NOWELA – niewielkich rozmiarów i o skondensowanej fabule, która ma najczęściej postać akcji. Ważną rolę w niej odgrywają: punkt kulminacyjny, kontrast, motyw uboczny.
OBRAZ POETYCKI – powstaje bezpośrednio jako wynik znaczenia słów i ich oddziaływań. Wyznanie podmiotu w liryce (obrazowanie).
OBRAZOWANIE – sposób konstruowania obrazu poetyckiego. Może być realistyczne, fantastyczne, metaforyczne.
ODA – (rom.) utwór liryczny opiewający wybitną postać, doniosłe wydarzenie historyczne lub wielkie idee, np. „Oda do młodości” A. Mickiewicza
OMÓWIENIE = peryfraza – zastąpienie wyrazu przez zbiór innych wyrazów, które mają tożsame znaczenie.
ONOMATOPEJA = dźwiękonaśladownictwo – polega na naśladowaniu za pomocą dźwięków mowy, zjawisk natury, których brzmienie jest zbliżone do tych dźwięków, np. deszcz: dzwoni, szumi, syk, turkot
OPIS SYTUACJI – wyodrębniony fragment fabuły, w którym jakieś zdarzenia są ściśle zespolone z tłem.
OPOWIADANIE – podstawowa forma wypowiedzi w utworze epickim, przedstawiająca przebieg zdarzeń, ujawnia się narrator.
OPOWIADANIE BIOGRAFICZNE – opowiadanie o kolejach życiowych jakiejś osoby, zwłaszcza wybitnej, jest fikcją literacką.
ORGANICYZM – (poz.) założenie tego poglądu: społeczeństwo = organizm. Jeśli choruje jakakolwiek, nawet drobna część społeczeństwa, to społeczeństwo całe to odczuwa. W organizmie istnieje współpraca i prawo wymiany usług między poszczególnymi organami – tak samo powinno być w społeczeństwie ludzi, w którym każda klasa społeczna to odrębny organ.
ORIENTALIZM – (rom.) zachwyt obcą, gł. Wschodnią kulturą, tradycjami, ubiorem Orientalizm w literaturze romantycznej przejawiał się w zainteresowaniu twórców filozofią, egzotyką przyrody Wschodu.
OŻYWNIENIE = animacja jako rodzaj metafory, która nadaje przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom właściwości istot żywych, czyli cechy posiadane przez człowieka, np. ból zatapia
PAMIĘTNIK – prozatorska relacja o zdarzeniach, w których autor uczestniczył albo jest ich świadkiem, autor może zdystansować w nich swoje stanowisko.
PARABOLA (przypowieść) – (wsp.) gatunek literatury moralistycznej, utwór narracyjny, w którym przedstawione zdarzenia nie są ważne ze względu na swe znaczenia dosłowne, lecz jako przykład uniwersalnych zasad zachowań ludzkich, postaw wobec życia i losu. Postacie i zdarzenia posiadają zatem sens alegoryczny, metaforyczny.
PARADOKS – (ba.) z grec. paradoksos – niespodziewany, dziwny, nieprawdopodobny. Błyskotliwe twierdzenie, zaskakujące swoją treścią, zawierające myśl sprzeczną z powszechnymi przekonaniami, lecz owa sprzeczność okazuje się pozorną – i z pozoru niedorzeczne twierdzenie przynosi nieoczekiwaną prawdę.
PARARELIZM SKŁADNIOWY – rodzaj powtórzenia, układ zdań o tej samej lub podobnej budowie.
PARENETYCZNY – (śr.) ukazujący wzorce osobowe
PERSONIFIKACJA – rodzaj ożywienia, które polega na przypisywaniu cech i czynności ludzkich zwierzętom, roślinom, rzeczom.
PERSONIFIKACJA CAŁKOWITA – pisarz przypisuje przedmiotom lub zjawiskom cechy ludzkie, w ten sposób kreuje istoty postępujące i czujące jak człowiek.
PIEŚŃ – (śr., re.) najstarszy gatunek liryki, początkowo ściśle związany z muzyką (utwory przeznaczone do śpiewania podczas obrzędów, wykonywane przy wtórze instrumentów). Jeszcze w antyku stały się samodzielnymi utworami. Cechuje je budowa stroficzna, powtórzenia (refren, paralelizm), prosty styl, jednolity wzorzec rytmiczny, czasami refren. Jako pierwszy tworzył je Horacy, w renesansie Kochanowski.
PODMIOT LIRYCZNY – jest to osoba fikcyjna, która wypowiada się w wierszu i opowiada o swoich doznaniach.
POEMAT DYGRESYJNY – (rom.) ważniejsze od wydarzeń i bohaterów są dygresje – czyli odautorskie wstawki, komentujące fabułę, odwołujące się do współczesności twórcy, podejmujące dyskusje na nurtujące go problemy. Akcja jest tu tylko pretekstem, punktem wyjścia do rozwijania dygresji. Przykładem romantycznego poematu dygresyjnego jest „Beniowski” J. Słowackiego
POETA DOCTUS – poeta wszechstronnie wykształcony, znający doskonale klasyczną filozofię i literaturę, humanista obdarzony talentem literackim. Tacy poeci to Mikołaj Sęp Szarzyński lub Jan Kochanowski
POETYCKA FUNKCJA JĘZYKA – język nie służy tylko do porozumiewania, ale kieruje na siebie uwagę. Ważną rolę odgrywają: środki stylistyczne, ich zamierzony brak, podział na wersy, intonacja wierszowa, rym, rytm.
POEZJA – może oznaczać: wszystkie wypowiedzi pisane wierszem, utwory liryczne.
POEZJA METAFIZYCZNA – (ba.) nurt, w którym dominuje refleksja natury religijnej, rozważania nad pozycją człowieka w przemijającym nietrwałym świecie
POLSKIE GRUPY POETYCKIE – –> Futuryści, Ekspresjoniści, Skamander, Awangarda Krakowska i tzw. Druga Awangarda
PORÓWNANIE – polega na uwydatnianiu właściwości opisywanych rzeczy i postaci przez wskazanie cech wspólnych z innymi rzeczami lub postaciami. Łączniki porównania to : jak, jakby, niby, niczym, na kształt.
POSŁOWIE – zamieszczone na końcu książki informacje o utworze, okolicznościach powstania itp.
POSTAĆ LITERACKA – fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym utworu, mogą nią być zwierzęta, przedmioty, a nawet pojęcia.
POSTMODERNIZM – literatura, która powstaje po (post) literaturze nowoczesnej (modern), tej już najnowocześniejszej, jaką mógł stworzyć człowiek.
POWIASTKA FILOZOFICZNA – (ośw.) gatunek narracyjny, mający ilustrować tezę filozoficzną lub moralną. Charakteryzuje ją: epizodyczna fabuła i uproszczony rysunek bohaterów.
POWIEŚĆ – podstawowy gatunek epoki, dłuższy utwór pisany prozą, zwykle o wielowątkowej fabule i rozbudowanym tle zdarzeń, wyróżniamy różne jej rodzaje:
- fantastyczna – gdy świat przedstawiony umiejscowiony jest najczęściej w wyobraźni, w przyszłości i oparty na przewidywaniach dotyczących przyszłego rozwoju nauki i techniki
- przygodowo- podróżnicza – tzw robinsonada, bohater doskonale sobie radzi w trudnej sytuacji.
- fantastyczno- naukowa
- współczesna- czasy będące w zasięgu pamięci aktualnie żyjących pokoleń podróżnicza
- historyczna- czasy odległe, znane jedynie ze źródeł pisanych
- kryminalna
- społeczna
- naukowa
- psychologiczna
- biograficzna
- sensacyjna
POWIEŚĆ POETYCKA – (rom.) romantyczny gatunek literacki. Do jej cech należą: Połączenie epiki z liryką(opisów, akcji z poetyckim wyrazem uczuć itp.), niechronologiczna akcja, tajemniczość fabuły (brak wyjaśnień, powiązań przyczyny i skutku, luki w akcji), zdarzenia dramatyczne, tragiczne, często egzotyczna sceneria. Przemieszanie różnych elementów literackich zwie się też synkretyzmem.
POWTÓRZENIE – polega na dwu lub wielokrotnym użyciu tego samego wyrazu, zwrotu, części mowy, konstrukcji zdania, anaforyczne „i” na początku lub końcu wersu. Dzięki powtórzeniom pojawia się rytm. Jeżeli powtarza się cała strofa, to nazywamy ją refrenem.
PRAKTYCYZM – stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia.
PROFANUM – sfera ziemska, ludzkie doświadczenia (zło, grzech).
POLITEIZM – wielobóstwo, wiara w wielu bogów.
PROTESTANCI – (re.) uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, licz siła jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matko Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano Pismo święte.
PROZA – może oznaczać: mowę pozbawioną stałych jednostek rytmicznych lub ogół utworów narracyjnych.
PRZEDMOWA = wstęp – wypowiedź autora lub wydawcy poprzedzająca główny tekst działania.
PRZENOŚNIA = metafora – takie połączenie wyrazów, w którym tracą one swoje pierwotne znaczenie.
PRZERZUTNIA – rozerwanie wypowiedzi zdaniowej przez przeniesienie części z jednego wersu zdania do następnego.
PRZESTRZEŃ – jeden ze składników świata przedstawionego utworu.
PRZYKŁAD – (exemplum) (ŚR)
PRZYPIS – objaśnienie lub uzupełnienie określonego miejsca tekstu, zaznaczonego cyferką lub innym znakiem.
PRZYPOWIEŚĆ – utwór literacki, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na cechy jednostkowe, lecz jako przykłady powszechnych postaw wobec życia.
PSALMY – (st.) utwory do śpiewania przy akompaniamencie harfy i cytry. Psalmów jest 150. Jednymi z twórców byli Dawid, Mojżesz i Salomon. Psalmy dzielimy na pochwalne, błagalne, dziękczynne, mądrościowe i pokutne. Charakter psalmów: pieśni liryczne mówiące o kondycji ludzkiej, o miłości człowieka wobec Boga, zwierają świadomość przemijania i przekonanie, że grzech i cierpienie to nieodłączne atrybuty ludzkiej natury,. mają charakter modlitwy
PUBLICYSTYKA – (ośw.) gałąź piśmiennictwa zajmująca się bieżącymi sprawami państwa. Powstaje i kwitnie wtedy, gdy polityka kraju lub jego sytuacja społeczna, gospodarcza wymaga omówień, zmian, reform. Pierwszymi polskimi publicystami byli Andrzej Frycz Modrzewski i Piotr Skarga. To dziedzina piśmiennictwa obejmująca wypowiedzi na tematy polityczne, społeczne, kulturalne, obyczajowe, naukowe itp.
PYTANIE RETORYCZNE = pytanie pozorne – użyte w celu podkreślenia przekonań mówiącego, a nie wyrażenia wątpliwości.
RAPSOD – (om.) utwór poetycki (lub część eposu), utrzymany w podniosłym stylu, sławiący znanego bohatera lub ważne wydarzenie.
REALIZM – (poz.) ogół dążeń w literaturze i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku. Metoda twórcza polegająca na wiernym odtworzeniu rzeczywistości w literaturze i sztuce.
RECENZJA – gatunek publicystyczny. Charakteryzuje ją subiektywizm, zawiera sprawozdanie, omówienie i recenzję z książki, filmu itp.
REFORMACJA – (re.) ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa; doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm). Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina Lutra, który 31 X 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95 tezami – piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel odpustami (tzn. odpuszczaniem kary za grzech pobierając za to opłaty, biedni więc nie mieli szans na odpuszczenie grzechów). W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z oficjalnym Kościołem.
REFREN – powtarzająca się część wersu w stałych miejscach.
RELATYWIZM – (poz.) pogląd, który głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne)
REPORTAŻ – należy do gatunku z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu. Jest tekstem publicystycznym, temat wzięty z życia, autor jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń, bohaterowie są autentyczni. Pojawiają się elementy opisu, opowiadania z dialogiem, sprawozdaniem, wywiadu, braku chronologii i ciągu przyczynowo-skutkowego. Kompozycja jest luźna i chaotyczna, pojawiają się elementy zaczerpnięte z różnych źródeł (list, pamiętnik, dane statystyczne …) występują liczne dygresje i wtrącenia.
RETORYKA – sztuka przemawiania, dobrzy mówcy stosują w przemawianiu środki stylistyczne to tzw. figury retoryczne.
RODZAJ I GATUNEK LITERACKI – liryka (elegia, hymn, sonet, tren, pieśń) ułatwia porządkowanie twórczości literackiej. Rodzaj jest pojęciem nadrzędnym wobec gatunku. Podstawą podziału na rodzaje są ogólne zasady budowy dzieła literackiego. W zakresie każdego rodzaju literackiego wyróżnia się utwory o podobnych cechach i łączy się je w gatunki np w epice nowela i powieść. Epika jest nadrzędna wobec: powieść, nowela, opowiadanie, baśń.
ROKOKO – (ośw.) charakterystyczne dla twórczości eleganckiej i subtelnej, o funkcji rozrywkowej. Tematem utworów rokokowych była miłość
RYM – powtórzenie brzmień w zakończeniach wyrazów znajdujących się przeważnie na końcu wersów. Mogą być ścisłe = dokładne, np. dzieło – grzmiało, lub przybliżone = niedokładne, np. lotną – samotność. Rymy dzieli się także na żeński i męskie. Żeńskie oparte są na wyrazach wielosylabowych, więc akcent pada na przedostatnią sylabę wersu. W męskich akcent pada na ostatnią sylabę wersu, gdyż oparty jest na wyrazach jednosylabowych.
RYTM – powtarzalność odpowiadających sobie elementów językowych.
SACRUM – sfera święta związana z bogami (ład, porządek, dobro, piękno).
SARMATYZM – (ba.) ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów. Wyższość narodu szlacheckiego nad innymi stanami i jego złota wolność. Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych stanów i narodów. Kultura sarmacka ulegała orientalizacji (wpływy tureckie) w stroju i obyczajach: kontusze, żupany, karabele, wschodnie kobierce, czapraki i buńczuki, pasy lite i jedwabne, złote guzy i janczarskie kapele.
SATYRA – (ośw.) cechy: funkcja dydaktyczna, jednoznaczna, kytykująca ocena zjawisk, może być kierowana do konkretnego odbiorcy. Konstrukcja satyry może opierać się o monolog, dialog, scenkę. Jako gatunek literacki, to utwór ośmieszający lub piętnujący przedstawione w nim wady ludzkie, osoby, obyczaje, stosunki społeczne i polityczne. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazanie jej w „krzywym zwierciadle”. Elementy satyryczne mogą występować w utworach reprezentujących różne gatunki literackie, np. we fraszce, komedii, opowiadaniu.
SCHOLASTYKA – (śr.) filozofia uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich tzw. Ojców Kościoła i Arystotelesa za ostateczny i najwyższy autorytet, dogmaty uznane przez kościół za objawione, nie podlegające krytyce, udowadniane na drodze rozumu przyrody i wszelkiego stworzenia; miłosierdzie, ubóstwo, pokora, (św. Franciszek z Asyżu)
SCJENTYZM – (poz.) to zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy
SKAMANDER – (dw.) grupa skupiona wokół czasopism: Pro arte et studio, Skamander, Wiadomości literackie; jej członkowie stworzyli także literacką kawiarnię Pod Pikadorem. „Wielka piątka” skamandrytów to: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń i Jarosław Iwaszkiewicz. w orbicie Skamandra pozostawały Kazimiera Iłłakowieczówna i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Skamandryci nie sformułowali własnego programu poetyckiego, byli grupą „programowo – bezprogramową”. Jak sami twierdzili, łączyły ich przyjaźń i talent. Według ich poezji poetą mógł być zwykły człowiek nie romantyczny wieszcz ani modernistyczny artysta – kapłan, odbiorca to każdy, kto ma odrobinę wrażliwości. Używali języka potocznego, uznawali wprowadzania do poezji wulgaryzmów, tematy poezji były bliskie ludziom i codzienności – każdy temat może znaleźć się w poezji. Korzystali z tradycji – posługiwali się klasycznymi odmianami wiersza (stroficzny lub stychiczny, rymowany, o regularnej budowie), tworzyli wiersze nastrojowe, przejrzyste i harmonijne.
SŁOWOTWÓRSTWO – stylizacja to świadome i celowe wprowadzanie do utworu literackiego zespołu środków językowych właściwych językowi dawnych epok, odmianom gwarowym lub środowiskowym języka. Rodzaje stylizacji: archaizacja(np. „Trylogia” Sienkiewicza), dialektyzacja (stylizacja gwarowa np. „Chłopi”), stylizacja na język potoczny, na język środowiskowy, świadoma stylizacja poetycka.
SONET – (rom.) utwór liryczny, składa się z 4 strof, w którym dwie pierwsze zwrotki(4-wersowe) zwykle prezentują opis danego zjawiska czy pejzażu, dwie kolejne, (krótsze, bo 3-wersowe) przynoszą podsumowanie, poetycką refleksję, wnioski, prawdy filozoficzne.
STOICYZM – (re.) poszukiwanie ładu i harmonii życia
STROFA = zwrotka – zespół wyodrębnionych wersów powtórzonych kilka razy.
STYL GOTYCKI – (śr. )budowle budowane od XII/XIII-XV w. Strzeliste budowle, gra świateł w oknach, system szkieletowy, krzyżowo-żeberkowe sklepienia, ostre łuki, bogato zdobione ołtarze np. ołtarz Wita Stwosz, Kościół Mariacki, katedra w Notre Dame, Gdańsku i Gnieźnie
STYL ROMAŃSKI– (śr.) charakteryzuje go: masywność, monumentalność, prostota, budowle z kamienia o podstawie kwadratu lub koła, plan krzyża, grube mury budowli, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, kolumny mogły być elementami dekoracyjnymi, bogato rzeźbione portale(wejścia), łuki półkoliste, małe wąskie okna, surowość stylu. Przykłady budowli: Opactwo w Tyńcu, Katedry w Płocku lub Poznaniu, drzwi Gnieźnieńskie, Kościoły i zamki obronne od IX/X w.-XIII w.
SURREALIZM – (dw.) pokazuje na płótnie czy w dziele literackim (potem w filmie) obrazy z podświadomości człowieka, np. snu czy wizji. Główny reprezentant – Salvador Dali
SYMBOL – środek stylistyczny oznaczający motyw w utworze literackim, przedstawia treści głęboko ukryte.
SYMBOLIZM – (mł.pol.) sformował nowy ideał poezji, sięgając w niej do filozofii Schopenhauera i Bergsona. Ambicją poezji stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne.
SYNONIM – wyraz bliskoznaczny, równoważny lub na tyle podobny znaczeniowo, że może występować zamiennie w określonych kontekstach, całkowitych synonimów jest w języku polskim niewiele, są to najczęściej przyswojone wyrazy obce i ich rodzime odpowiedniki: słownictwo – leksyka, metafora – przenośnia. Natomiast synonimów niepełnych, czyli wyrazów bliskoznacznych jest więcej.
SZLACHCIC, ZIEMIANIN – Szlachectwo jest nie tylko kwestą pochodzenia i herbu, lecz przede wszystkim dobrych obyczajów, prawości i cnoty. Przykład szlachcica znajdziemy w „Żywocie człowieka poczciwego” M. Reja. Autor opisuje w swym dziele człowieka cieszącego się życiem i światem, skrzętnego gospodarza, pana życzliwego dla swych poddanych, dbającego o swoje gospodarstwo, czerpiącego radość z owoców swej pracy, żyjącego w harmonii z ludźmi i naturą. Rej gani postawy i zachowania nieszlacheckie, takie jak pyszałkowatość, nieobyczajność, warcholstwo, podkreśla, że w życiu człowieka są prawda, uczciwość, przyjaźń i dobra sława.
ŚRODKI STYLISTYCZNE – dzielimy je na: słownikowe- epitet, porównanie, przenośnia, ożywienie, uosobienie, symbol, ironia; składniowe- szyk przestawny wyrazów w zdaniu, powtórzenie, apostrofa, antyteza, pytanie retoryczne.
ŚWIAT PRZEDSTAWIONY – główny składnik dzieła literackiego. Obejmuje między innymi postacie i ich działanie, przeżycia, uczucia, zdarzenia.
TEMAT – nadrzędny składnik świata przedstawionego utworu, decyduje o jego budowie i zapewnia mu wewnętrzną spójność.
TEOCENTRYZM – (śr.) teoria głosząca, że Bóg jest w centrum zainteresowań człowieka.
TOMIZM – (śr.) człowiek ma swoje miejsce we wszechświecie; problemy etyczne (rozważania o dobru i złu), życie w harmonii ze światem, zgodnie ze swą naturą, w cnocie, (św. Tomasz z Akwinu)
TREN – (re.) pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłej osoby, chwaląca jej zalety i zasługi.
TURPIZM – (mł.pol.)(wsp.) wprowadzenie do poezji opisów bulwersujących, elementów brzydoty, tematu śmierci, rozkładu ciała, zmęczenia i wysiłku. brzydoty
UNIWERSALIZM – (śr.) sposób myślenia o świecie, nauce, kulturze poprzez pryzmat religii chrześcijańskiej. Uniwersalny to jednakowy dla wszystkich.
UOSOBIENIE – środek stylistyczny polegający na tym, że przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom, pojęciom nadaje się cechy ludzkie.
UTOPIA – (re.) teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania.
UTWÓR LITERACKI = dzieło literackie – wypowiedź językowa, różniąca się od innych fikcją, poetycką funkcją języka i zdolnością wywoływania przeżyć.
UTYLITARYZM – (ośw.)(poz.) głosił, że dobro społeczne stanowi jedne kryterium moralnej oceny człowieka. Hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa.
WĄTEK – ciąg zdarzeń zgrupowanych wokół jednej lub kilku postaci.
WERS – linijka wiersza wyodrębniona graficznie. Stanowi podstawową jednostkę rytmu, ponieważ występuje w każdym wierszu.
WERTERYZM – (rom.) charakterystyczna dla tej epoki postawa młodego człowieka. To moda na pewien styl bycia, odczuwania, a nawet na sposób ubierania się. Bohater werterowski – mężczyzna owładnięty obsesyjną miłością do kobiety, której zdobyć nie może.
WIERSZ BIAŁY – (śr.) wiersz, którego wersy nie kończą się rymami. Jest to wiersz mniej rytmiczny niż wiersz rymowany.
WIERSZ CIĄGŁY – wiersz zbudowany z ciągu wersów nie połączonych w strofy.
WIERSZ SYLABICZNY – stała liczba sylab w każdym wersie, średniówka w wersach dłuższych niż 8- zgłoskowe, stały akcent najczęściej na drugiej od końca sylabie wyrazu przed średniówką i na drugiej od końca sylabie wyrazu kończącego wers.
WIERSZ WOLNY – odrzuca reguły w zakresie budowy. Podstawowym składnikiem rytmu jest powtarzalność wersów, których długość może być zróżnicowana.
WOLTERIANIZM – (ośw.) zespół tendencji ideologicznych, estetycznych i literackich, przejawiający się w szyderczej krytyce monarchii, dworu, Kościoła i obyczajów, w propagowaniu tolerancji i idei postępu. Charakterystyczne jest operowanie paradoksem, dowcip, zaskakujące pomysły oraz precyzja rozumowania.
WYKRZYKNIENIE = wykrzyknik – poetyka krzyku, zdanie wykrzyknikowe lub równoważnik zdania wtrącone w tok wypowiedzi, będące wyrazem uczuciowego zaangażowania mówiącego.
WYWIAD – rozmowa z osobą, najczęściej znaną, podana do wiadomości publicznej za pomocą druku, radia lub telewizji.
wzór osobowy(ŚR)
WZÓR RYCERZA ŚREDNIOWIECZNEGO– (śr.) (na przykładzie Rolanda) odważny, silny, waleczny, honorowy i dumny. Jest szczerze oddanym Bogu chrześcijaninem, a także wiernym poddanym Karola Wielkiego
WZÓR ŚWIĘTEGO – (śr. ) charakteryzuje się: pokorą, ubóstwem, miłością do bliźniego, świata, przyrody
WZÓR WŁADCY ŚREDNIOWIECZNEGO – (śr.) wzorowy władca powinien posiadać wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego powinien być również troskliwym królem, dbającym o swoich podwładnych i będącym dla nich ideałem. Przykład: Król Karol Wielki z „Pieśni o Rolandzie”.
ZAMIENNIA = metonimia – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska nazwą innego zjawiska powiązanego z nim ale nie jednakowemu.
ZDANIE ELIPTYCZNE – są to wypowiedzi, gdzie pominięte zostają te elementy, które byłyby powtórzeniem poprzednich treści, a których można się domyśleć z kontekstu. Występują najczęściej w mowie potocznej, szczególnie w swobodnych dialogach.
ZDARZENIE – zmiana sytuacji w świecie przedstawionym utworu. Może być wywołane działaniem bohatera albo sił od niego niezależnych.
ZDROBNIENIE – wyraz pochodny powstały dzięki użyciu przedrostka zdrabniającego np. -ek, -eczek, -ątko. Wyróżnia się silnym zabarwieniem uczuciowym, najczęściej określa sympatię, politowanie, ironię, współczucie, czułość, np. kwiatuszek.
ZESTAWIENIE ANTYTETYCZNE– (ba.) zestawienie dwóch znaczeniowo przeciwstawnych słów, fraz lub zdań. Jedno przeczy drugiemu .
ZGRUBIENIE – wyraz pochodny powstały w wyniku użycia przyrostka zgrubiającego np. -isko, -al. Wyolbrzymia właściwości np. przedmiotu, człowieka, zjawiska lub wyraża uczuciową ocenę, najczęściej negatywną, niechęć, pogarda, lekceważenie, tworzony za pomocą przedrostów: us, as, uch, och np. lizus, brudas, panisko.
ZŁOTA WOLNOŚĆ– (ba. ) popularna zbiorowa nazwa praw i przywilejów wywalczonych przez szlachtę w dawnej Polsce, mających bronić ją przed despotyzmem i samowolą panujących oraz zapewnić jej nieograniczoną wolność osobistą.
ZŁOŻENIA – rzeczownik + czasownik, rzeczownik + przymiotnik, rzeczownik + rzeczownik, przymiotniki złożone (najczęściej nacechują odpowiedź ujemnie, np. łapiduch), złożenia poetyckie (jutrzenka), złożenia naukowe, np. nagonasienne