Starożytny Rzym

Początki:

Zgodnie z legendą Rzym założyło dwóch braci: Romulus i Remus. Byli synami boga wojny Mars, których zazdrosny wuj wrzucił do rzeki Tybru. Dzieci uratowali  od śmierci pasterze, a wykarmiła je wilczyca, która do dnia dzisiejszego pozostaje symbolem Rzymu. Rzym został założony prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. Dzieje tego państwa dzieli się na trzy epoki:

• okres królewski, do V w.p.n.e.
• okres republiki, do 31 r.n.e
• okres cesarstwa do V w.n.e.

Rzym podbił Grecję w IV w. p.n.e., ale kultura grecka podbiła Rzymian. Około roku 200 p.n.e. Rzymianie władali już całą Italią, a w I w. p.n.e całym światem śródziemnomorskim. Imperium Rzymskie łączyło ze sobą trzy różne kontynenty i osiągnęło szczyt swojej wielkości. Najsłynniejszym wodzem rzymskim był Juliusz Cezar (101 – 44 r.p.n.e.).

Starożytny świat Rzymian pojawia się znacznie później w dziedzinie dokonań literackich, wtedy gdy epoka Hellady już się zamknęła, a rozwija się kultura hellenistyczna dzięki Aleksandrowi. Rzymianie bardzo wiele zapożyczyli od Greków w sferze wiary i literatury.  Przejęli od nich najważniejszych bogów, zmieniając jedynie ich nazwy, np. Jowisz (Zeus). Ale wnieśli także do kultury europejskiej własny oryginalny wkład np. Owidiusz, Horacy, Seneka. Świat rzymskiej literatury pełen jest moralności oraz etyki. Mimo prześladowań kultura chrześcijańska rozwinęła się na dawnych przestrzeniach Hellady i Rzymu. Wchłonęła także dorobek starożytnego wschodu, czyli święte księgi Hebrajczyków.

To literatura grecka dostarczyła rzymianom wzorcowych arcydzieł i w pełni już ukształtowanych form artystycznych. Na grekach opierał się słynny komediopisarz Plaut, którego „Miles Glorious” (Żołnierz samochwał) zrobił światową karierę. Bohater tego utworu to dumny pyszałek, wiecznie przechwalający się swoimi czynami. Ta postać miała w literaturze europejskiej szczególnie długi żywot (jego potomkami są np. Papkin z „Zemsty” Aleksandra Fredry czy też pan Zagłoba z Sienkiewiczowskiej Trylogii). Niejeden poeta rzymski próbował też podążyć śladami Homera. Modzie na kulturę grecką próbował przeciwstawić się Katon – sławny polityk i mówca z okresu wojen punickich (III-I w. p.n.e.), który jednak przeszedł do historii bardziej jako ideał cnót obywatelskich i surowych obyczajów niż jako literat. Na to jak wielki wpływ miała kultura grecka na rzymską wskazują chociażby rodzaje sztuk rzymskich:

• fabuła palliata – od pallimu stroju greckiego, w którym występowali aktorzy, były to komedie wzorowane na sztukach greckich,
• fabuła togata – komedie o tematyce rzymskiej, w której kostiumem była toga,
• fabula praetexta – tragedia o tematyce narodowej, cieszyła się mniejszym powodzeniem bo w teatrze Rzymianie szukali rozrywki, jednym z twórców był np. Seneka.

Cztery wieki ludzkości:

Rzymianie już w czasach starożytnych dokonali podziału swojej twórczości na różne etapy. W poniższej tabeli znajduje się ich zestawienie:

Kult cezarów:

W Rzymie cześć oddawano cześć boską panującemu władcy. Gdy zmarł cezar, w drodze uchwały senatu stawał się bóstwem. Kult cezarów objawiał się stawianiem władcom pomników jeszcze za ich życia, śmierć miały poprzedzać znaki na niebie, a w czasie składanie na stosie na niebie pojawiała się kometa.

Sztuka w Rzymie:

Rzymianie kopiowali wprost oraz czerpali różne wzory ze sztuki greckiej. Istniały jednak pewne elementy typowe dla sztuki Rzymu, np. kolumny i łuki triumfalne, sklepienia i kopuły oraz podziemne krypty. Najważniejszą częścią miasta było forum, gdzie znajdowały się najważniejsze budowle. Budowano wspaniałe amfiteatry, najbardziej znane do dziś pozostaje Koloseum. Inne znane budowle to Panteon i Forum Romanum. Najsłynniejszą rzeźbą jest posąg cesarza Marka Aureliusza. Rzeźby były realistyczne i przedstawiały szczegółowo anatomię człowieka. Malowano na tynku, marmurze i deskach. Kolorową mozaiką ozdabiano ściany domów i podłogi. Rzymianie budowali:

• łaźnie – termy Karakali i Domicjana
• cyrki – Curcus Maximus
• łuk triumfalny –  Tytusa czy Trajana
• kolumny – Trajana, Marak Aureliusza
• świątynie – Westy, Fortuny Wirilis, Panteon.

Proza:

Najwybitniejszym mówcą i prozaikiem starożytności był Cyceron. Jego życie przypadało na burzliwy okres walk o władzę w Rzymie. Powoli przemijał czas ustroju republikańskiego – nastawała zaś epoka cezarów. Wewnętrzne konflikty trawiące wówczas Rzym stawiały przed literaturą doraźne cele polityczne. Miała ona być orężem w walce o polityczną dominację. Twórczość Cycerona to przede wszystkim świetne mowy, broniące bądź atakujące czołowych polityków rzymskich.

Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 106(112) – 43 r. p.n.e. – polityk (jako konsul udaremniał spisek Kataliny), ale przede wszystkim pisarz i najznakomitszy mówca rzymski. Jest również autorem pism filozoficznych, z których najbardziej znane są rozmowy Rozmowy tuskulańskie (Disputationes Tasculanae), O państwie (De republica), O naturze bogów (De natura deorum), O przyjaźni (Deamicitia). Z mów najsłynniejsze to obronie poety Archiasza oraz cztery mowy przeciw Katylinie, z których najbardziej znana jest pierwsza. Zachował się także zbiór korespondencji prywatnej Cycerona – ponad 900 listów, z których można poznać życie codzienne Rzymian owych czasów. Cyceron był czynny politykiem, obrońcą republikańskiego Rzymu, co przypłacił życiem. W czasie wojny domowej po śmierci Juliusza Cezara został zamordowany przez jednego z siepaczy kandydatów do objęcia władzy, Antoniusza. Sława Cycerona wynikała przede wszystkim ze świetnego stylu. Nikt nie potrafił pisać po łacinie tak zwięźle, a zarazem poetycznie. Doskonała równowaga między jasnością i prostotą a ozdobnością jego języka kontrastowały z surowością znakomitej prozy Juliusza Cezara. Juliusz był autorem Pamiętników o wojnie z Galami oraz Pamiętników o wojnie domowej. Świetnym prozaikiem był także historyk Tacyt, który poszukiwał innych rozwiązań stylistycznych niż Cyceron.

Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) – ok. 55-120 r. n.e. Najwybitniejszy historyk rzymski autor utworów pt: Dzieje, Roczniki. Kunsztowny, niespokojny, pełen skrótów myślowych styl Tacyta wynikał z ideałów estetycznych, które dominowały w Rzymie w okresie cesarstwa.

Poezja:

Oktawian August i liczni przedstawiciele arystokracji sprzyjali poezji. Jej rozwój wynikał z polityki, która ograniczała swobody demokratyczne Rzymian. Rzymianie najwyżej cenili praktyczne formy użytkowania literatury np. mowa, związana bezpośrednio z aktywnością polityczną obywateli. Poezja zwłaszcza liryczna była często prywatna i dlatego zwycięski Oktawian August patrzył na nią łaskawym okiem. Modne stały się różnego rodzaju towarzystwa literackie. Za pióra chwytali niemal wszyscy obywatele, z czego śmiał się poeta rzymski Horacy: „ Czyż umiemy, czy nie- wszyscy piszemy wiersze „.

Rozkwit poezji rzymskiej przypada więc na czasy Oktawiana Augusta, zwane wiekiem kultury rzymskiej. W okresie tym działali najwybitniejsi poeci: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz. Po śmierci Oktawiana Augusta (14 r. n.e.) literatura rzymska przeżyła wyraźny kryzys. Pojawiali się wciąż jeszcze wybitni twórcy, tacy jak wielki filozof i tragik Seneka, czy też słynny znawca sztuki i pisarz z epoki Nerona Petroniusz, którego Henryk Sienkiewicz uczynił jednym z bohaterów „Quo Vadis”. Mistrzowskie epigramaty wychodziły spod pióra Marcjalisa. Złoty wiek kultury rzymskiej już nigdy jednak nie powrócił.

Wergiliusz (Publius Vergilius Maro, 70-19 r pne) – urodził się w Anders pod Mantuą. Był synem zamożnego garncarza.  Kształcił się w Kremonie, Mediolanie i Rzymie. W wieku młodzieńczym przeżył okres wojen domowych w Rzymie, a po zwycięstwie Oktawiana w epoce spokoju, rozkwitu kultury narodowej rozwijał swe zdolności twórcze, pod opieką Mecenasa. (Mecenas – najbardziej wówczas znany opiekun poetów, imię tego polityka i doradcy Oktawiana Augusta oznacza zresztą do dziś protektora artystów. Mecenatem zaś określamy opiekę nad sztuką, literaturą bądź nauką). Na nagrobku poety wyryto napis: „Opiewałem pastwiska i wieś wodzów”. Poeta napisał: „Bukoliki” (sielanki z życia pasterzy), „Georgiki” (poemat o rolnictwie) i „Eneidę” (epopeja wzorowana na Homerze). Szczególnym autorytetem poeta stał się w renesansie dla Dantego, który uczynił go w „Boskiej komedii” swoim mistrzem i przewodnikiem po Czyśćcu i Piekle.

Dzieło Wergiliusza  „Georgiki” to wspaniały poemat dydaktyczny w 4 księgach. Utwór jest pochwałą codziennego wysiłku człowieka. Znękany wojnami Rzym potrzebował bowiem nowych ideałów i bohaterów. W miejsce walki pojawia się więc praca, a rycerza zastąpił oracz. „Georgiki” były uwikłane w aktualną sytuację polityczną. Wergiliusz napisał je na żądanie cesarza.

Natomiast „Ekologi” (Bukoliki), które nawiązują do greckiego wzoru sielanek Teokryta, przenoszą czytelnika do Arkadii- mitycznej krainy wiecznej wiosny, łagodnych cierpień miłosnych. Arkadię zamieszkują subtelni pasterze- poeci, wyraża odwieczne marzenie człowieka o szczęśliwym życiu z samym sobą i cudownym rytmem natury. Najciekawszym utworem tego cyklu jest sławna Ekologa VI, pełna niejasnych proroctw o narodzinach cudownego dziecka, które przyniesie światu błogosławiony pokój (chrześcijanie uznają, że chodzi tu o Chrystusa).

Ukoronowaniem twórczości Wergiliusza był wzorowany na Homerze epos o mitycznych początkach Rzymu, zatytułowany „Eneida”. Tytuł wywodzi się od imienia Eneasza, który po upadku rodzinnego miasta, tak jak Homerowy Odys, wyruszył w długą wędrówkę przez fantastyczne krainy. Jej kresem była Itaka. Tu czekała jeszcze bohatera wojna z dzielnym i szlachetnym Turnusem o nową ojczyznę i piękną Lawinię, co nawiązuje wyraźnie do treści Iliady. Epos Wergiliusza jest jednak o wiele bardziej przejrzysty i ułożony, niż pierwotny tajemniczy poemat Homera. „Eneida” obejmuje 12 ksiąg, w których relacjonuje dzieje Eneasza, który zbiegł z płonącej Troi. Utwór składają się z dwóch części:

• I część obejmuje księgi I do VI naśladująca Odyseję, ukazuje wędrówki Eneasza. W czasie tułaczki trafia do Afryki, jest gościem królowej Kartaginy, która tak go pokochał, że gdy odszedł popełniła samobójstwo. Eneasz po klęsce swego miasta usiłuje założyć wygnańcom trojańskim nową ojczyznę i poszukuje jej. Znajdzie ją w Lacium, z którego kiedyś narodzi się Rzym.
• II część to księgi VII do XII podobna do Iliady. Ukazuje wojnę o Lacium, które szturmują wojska Eneasza.

Eneasz uosabia cnoty obywatelskie i w całości poświęca się swojej misji.

Fragment Eneidy, księga II – Pożar Troi: Hektor przepowiada w proroczym śnie pożar Troi. Po skończonym śnie syn bogini wybiega na dach i faktycznie dostrzega pożar, próbuje pomóc w walce z ogniem ale za bardzo sam nie wie jak. Chwyta za miecz i biegnie, ponieważ najważniejsze jest aby pięknie zginąć w bitwie.

Wergiliusz, a Homer – różnice:

1. Bogowie Wergiliusza respektują normy moralności ludzkiej, bogowie Homera żyli często w sprzeczności z zasadami etyki.
2. U Wergiliusza bohaterstwo podporządkowane jest idei patriotycznej i ukazane jest w klimacie cierpienia.
3. Wojna według Wergiliusza tak zwycięska jak i przegrana jest źródłem nieszczęścia ludzi i gniewu bogów.
4. Homer to żywioł, Wergiliusz zaś to rozum, patriotyzm i narodowa duma.

Horacy – pierwszy słynny liryk.

Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 r. p.n.e-18 r. n.e.) – urodził się w Salmonie, pochodził ze znanego rycerskiego rodu. Żył w szczęśliwych czasach pokoju za Oktawiana Augusta. Studiował w Rzymie i Atenach, miał zostać urzędnikiem szybko zdobył popularność i sławę jako poeta. Był dowcipny i wytworny toteż szybko stał się ulubieńcem i duszą towarzystwa. Pisał miłosne elegie, wierszowane podręczniki kosmetyki i flirtu, np. „Amores (Miłostki) i Sztuka kochania (Ars Amatoria). Owidiusz korzystał z wszystkich dobrodziejstw epoki Oktawiana Augusta. Dla niego czas wojny był już historią. Młody Owidiusz to poeta uciech życia, bawi się formą poetycką, nie ujawniając własnych uczuć. Korynna do której pisze nie jest bowiem konkretną osobą lecz raczej postacią fikcyjną, w której mogła się rozpoznać każda rzymianka. Psychikę kobiet Owidiusz znał zresztą znakomicie a świadczą o tym chociażby „Heroidy” , czyli zmyślone listy o miłości heroin i herosów. Jako dojrzały poeta napisał Metamorfozy (Przemiany), które przyniosły mu nieśmiertelność – jest to poetycka wersja mitologii greckiej i rzymskiej. Mity oparte były na motywie cudownego przeobrażenia. Poetę fascynuje ruch, przemiany rzeczy. Choć utwór nawiązuje do przemian religijnych Rzymian odnosi się wyraźne, że Owidiusz bawi się po prostu mitami.  Owidiusz łączy w „Przemianach” lekkość gawędziarskiego stylu z rozmachem epickim. Opisuje stworzenie świata, mityczne cztery wieki, potop i łącząc różne wątki mityczne greckie i rzymskie, w jedną zwartą opowieść prowadzi czytelnika aż do założenia Rzymu. Dzieło kończy się cudowną przemianą Juliusza Cezara w gwiazdę.

Życie skończył na wygnaniu w mieście Tomi (dziś Konstanca – leży na ternie Rumunii nad Morzem Czarnym). Powstały tam jego wiersze wygnańcze – elegie zatytułowane „Żale”. Nie wiadomo dokładnie, co spowodowało konflikt poety z władcą. Życiowa katastrofa przyszła nagle. Z wyroku Oktawiana Augusta poeta musiał opuścić Rzym i udać się na wygnanie nad Morze Czarne, skąd nigdy nie powrócił. Świadectwem załamania Owidiusza są elegie zebrane w tomie „Smutki”, do których nawiązywał łaciński poeta polskiego renesansu Klemens Janicki. Na wygnaniu napisał także Listy znad Morza Czarnego.

Utwór „Pieśń o Narcyzie” – baśń o Narcyzie – jest to historia pięknego młodzieńca który zakochał się we własnym odbiciu. W utworze znajduje się bardzo dużo środków stylistycznych. Narcyz początkowo nie wiedział, że zakochał się we własnym odbiciu. Podpadł w zachwyt i uwielbienie, a potem w miłość. Gdy zdał sobie sprawę z sytuacji, która zaszła popadł w rozpacz i beznadziejne uwielbienie swojej osoby, które doprowadziło go do samobójstwa.

Seneka (Lucius Annaeus Seneka, 4 r. p.n.e – 65 r. n.e.) rzymski poeta, filozof i moralista. Był synem Seneki starszego, urodził się w Kordobie, w Hiszpanii, gdzie uzyskał dobre wykształcenie. Kształcił małego Nerona, za jego rządów był wysokim dygnitarzem. Krytykował jego surowe rządy. Zmarł popełniając samobójstwo, co było karą za spiskowanie przeciwko Neronowi. jego dzieła to: Pisma Filozoficzne, Listy moralne do Lucyliusza, O zjawiskach natury, O łagodności, O opatrzności, O pokoju ducha, O dobrodziejstwach, O bezczynności, Udynienie boskiego Klaudiusza. Zgodnie z jego poglądami żyć można szczęśliwie jedynie w zgodzie z naturą, należy zachować spokój w obliczu dobra i zła.