Na skróty
Krótka charakterystyka epoki:
Barok charakteryzował się różnorodnością tematów i form. Na określenie nowych tendencji w różnych krajach używano odmiennych terminów:
- gongoryzm – Hiszpania,
- marinizm – Włochy,
- sarmatyzm – Polska.
Barok pojmowano jako sztukę kontrreformacji. Wizja świata była niespokojna i chaotyczna. Artyści zaczęli pokazywać w swoich postaciach niepokój, niepewność i niewiarę w możliwości człowieka. Nowa sztuka była początkowo skomplikowana, odwoływał się do intelektu odbiorcy. Artyści stosowali:
- koncept (łac. conceptus – ujecie) oryginalny pomysł kompozycyjny lub stylistyczny mający na celu zaskoczenie czytelnika,
- puetna – zaskakujące zakończenie utworu,
- dowcip – dostrzeganie niezwykłych podobieństw,
- paradoks – czyli myśl kłócąca się z powszechnym mniemaniem.
Niezrozumiałą naturę świata najlepiej wyrażały sformułowania wewnętrznie sprzeczne. Świat nie jest harmonijnym porządkiem. Artyści widzą świat chaotyczny i zmienny. Sztuka opisująca taką rzeczywistość staje się śmiała, zaskakująca i dziwna.
Podłoże społeczno-polityczne:
- 1545 – sobór w Trydencie, początki kontrreformacji,
- 1546 – pierwsze jezuicie kolegium w Polsce,
- 1600 – początek wojen polsko-szwedzkich,
- 1609 – rokosz Zebrzydowskiego,
- 1618 – początek wojny trzydziestoletniej,
- 1621 – bitwa z Turkami pod Chocimiem,
- 1648 – powstanie Chmieleckiego,
- 1651 – bitwa pod Beresteczkiem,
- 1655 – potop szwedzki,
- 1658 – wygnanie arian z Polski,
- 1655 – rokosz Lubomierskiego,
- 1673 – bitwa z Turkami pod Chocimiem
- 1683 – odsiecz Wiednia
- 1697-1763 – rządy Sasów w Polsce
Barok to epoka pełna wojen domowych i kontrreformacji. Renesansowe nurty reformacji uległy załamaniu, a Kościół podjął próby reorganizacji. Na soborze trydenckim postulowano wzmocnienie władzy papieskiej, sformułowano oficjalną naukę Kościoła katolickiego oraz zaczęto przeciwdziałać reformacji. Utrwalenie zasad religii katolickiej miało przez sztukę o charakterze sakralnym, głównie przez architekturę, malarstwo, rzeźbę i literaturę. Wiele dzieł sztuki uległo zniszczeniu a ogłoszenie Indeksu ksiąg zakazanych zapoczątkowało kościelną cenzurę. Kościół chciał powrotu do estetycznego średniowiecza. Wszystkie te zjawiska zmierzały do przeciwdziałania reformacji i określa się je mianem kontrreformacji.
Jezuici:
Szczególną rolę w realizowaniu haseł nowego nurtu miał odegrać, utworzony w 1543r. przez Ignacego Loyolę. Członków zakonu Najświętszej Marii Panny Serca Jezusowego nazywano jezuitami. Jezuici zakładali szkoły dla ubogiej szlachty umożliwiając w ten sposób kształcenie, zakładali także biblioteki i drukarnie, Jezuici wyróżniali się wysokim poziomem intelektualnym. Wykorzystywali wszystkie metody by pozyskać wiernych. Kościoły jezuickie zaskakiwały wiernych bogactwem form architektonicznych i obfitością wystroju wewnętrznego (bogata ornamentyka). Kościoły olśniewały i przyciągały widzów. Stare kościoły przerabiano na styl barokowy. W kolegiach uczono pisania pobożnych wierszy i organizowano przedstawienia.
Charakterystyka ludzi epoki:
Twórcy baroku podkreślają przemijanie świata i wartości ziemskich. W człowieku dostrzegają dualizm jego natury, tzn. człowiek składa się z ducha i materii. Nastąpiło nasilenie chrześcijańskiej świadomości religijnej, tzn. pojawiły się programy odnowy moralnej i religijnej w ramach kościoła katolickiego. Wprowadzono formy religijności, które miały kształtować duchowość ludzi wykształconych i prostych.