Realizm – prawdziwy, rzeczywisty, tym terminem określamy epokę literacką przypadającą na 2 połowie XIX wieku. Realizm oznacza również metodę twórczą w malarstwie i literaturze. Polega wtedy na wiernym odzwierciedlaniu życia codziennego w jego środowisku. Realizm to kreowanie świata przedstawionego utworu literackiego w sposób wiernie oddający rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. To powrót do znanej w starożytności zasady mimesis – obrazowania, naśladownictwa. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść – jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. Nadrzędną rolę odgrywa wszechwiedzący narrator. W powieści kształtowała się odmiana realizmu zwana „wielkim”, „dojrzałym” i „krytycznym”.
FRANCJA
Honore de Balzac – uważany za twórcę odmiany realizmu zwanego dojrzałym. Twórczość: Ojciec Goriot, Eugenia Grandet, Komedia ludzka.
Stendhal (właściwie Henri Beyle, 1783-1842), autor powieści: Czerwone i czarne (1830), Pustelnia parmeńska (1839)
Czasami Sthendala zalicza się do romantyzmu, jednak jego słynne zdanie „powieść do zwierciadło przechadzające się po gościńcu” jest potwierdzeniem znaczenia realistycznego obrazu świata. W jego powieściach wyraziste było tło harmonijne współistniejące z pogłębionym psychologicznie portretem postaci, zwykle jednostki wybitnej, inteligentnej i ambitnej. Autor był wyraźnie skłócony z otoczeniem i nie akceptował stosunków społecznych w ówczesnej Francji. W latach młodości uczestniczył w zwycięskich pochodach armii Napoleona przez Europę. Jego wielkim dziełem jest też wydane pośmiertnie „Życie Henryka Brularda (1890), będące powieścią autobiograficzną.
Czerwone i czarne – dramat ambicji i miłości. Powieść osnuta na wydarzeniach autentycznych. Bohater to młody, zdolny i ambitny syn cieśli, niedoszły ksiądz. Rozkochał w sobie córkę margrabiego, zyskał zgodę na ślub, była kochanka napisała list demaskatorski do margarbiego, Julian zabija ją w kościele, zostaje skazany na śmierć, śmierć autorki listu, niedoszła małżonka wykrada głowę skazańca i urządza jej wspaniały pogrzeb. Sthendal ukazał inteligentnego, pełnego energii człowieka z nizin, który za czasów „czerwonych” (epoka Napoleona) mógłby osiągnąć sukces w służbie wojskowej, a w czasach Restauracji może iść tylko drogą kariery duchowej („czarne”) albo miotać się wśród salonowych intryg. Sthendal dokonał analizy psychologicznej: wnikliwość opisywania tego, co dzieje się w sercach ludzi nieprzeciętnych, skazanych na życie w społeczeństwie, w którym nie można się wybić.
Gustaw Flaubert (1821-1881) Pochodził z zamożnej rodziny lekarskiej z północy Francji, gdzie właściwie spędził całe życie (studia w Paryżu). Pracował z samozaparciem i starannością. Uważał sztukę za najwyższe powołanie człowieka. Napisał: Salammbo (1862), Szkoła uczuć, Pani Bovary (1857) Historia żony prowincjonalnego lekarza, kobiety egzaltowanej i zmysłowej, która ma nudnego męża. Emma podsycana wspomnieniami lektur romantycznych, zdradza męża z sąsiadami. Rozczarowana i szantażowana popełnia samobójstwo – arszenik. To wstrząsające studium nienawiści, stanowi wzór powieści konsekwentnej, przedmiotowej oraz postawy poznawczej, nie cofającej się przed analizą zjawisk drastycznych i bolesnych.
A. Dumas (ojciec): Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo
A Dumas (syn): Dama kameliowa
ANGLIA
Karol Dickens (1812-1870): David Copperfield (1850), Ciężkie czasy (1854), Mała Dorrit (1857), Wielkie nadzieje (1861), Klub Pickwicka (1836-37) – bohater w trykocie i okularach jedzie nieśpiesznie z czytelnikiem przez Anglię i daje mu możliwość zaznajomienia się z setkami figur (typów). Panuje nastrój humoru. Przedstawienie domowych wizji i dzieciństwa, a innym razem rzeczywistości brudnej i plugawej, smutnej i złowrogiej; podejrzane interesy, nadużycia urzędnicze, przestępstwa, wykorzystywanie słabych i bezbronnych, więzienia, żebracy, strach o jutro. <– Realizm humoru i sentymentalizmu.
William Thackeray: Targowisko próżności.
Bronte: Wichrowe wzgórza, Dziwne Losy Jane Eyre
W Anglii wykształciły się dwa rodzaje powieści:
- wiktoriańska – cechowała ją obyczajowa pruderyjność i moralizatorstwo
- realistyczna – Dickensa, Trackeray’a
ROSJA
Lew Tołstoj (1828-1910): Wojna i pokój (1865-1869) Przełamuje konwencje historyczne powieści przygodowej, nie staje się jednak powieścią dokumentalną. Czterotomowa powieść historyczna z czasów napoleońskich. Inna powieść tego autora to Anna Kareniny (1873-1877) wnikliwa analiza psychologiczna miłości. Kolejna powieść to Zmartwychwstanie (1889-1899) o problematyce filozoficzno-religijnej. Tołstoj był głębokim myślicielem i moralistą, zwolennikiem samodoskonalenia się jednostki, nie sprzeciwiał się złu przemocom, lecz czynieniem dobra.
Anton Czechowa (1860-1904) Wiśniowy sad, Trzy siostry, Wujaszek Wania. Obraz przeciętnej, zwyczajnie ludzkiej egzystencji staje się podstawą wnikliwego studium psychologicznego, łączącego w sobie liryzm, tragizm i komizm.
Iwan Turgeniew (1818-1883) Szlacheckie gniazdo, Ojcowie i dzieci – konflikt pokoleniowy, problematyka społeczna.
Fiodor Dostojewski (1821-1881) Zbrodnia i kara (1866) Bracie Karmazow. Wielki wpływ na literaturę światową, zwłaszcza w następnym stuleciu miała „Zbrodnia kara”, gdzie stworzył nowy typ prozy psychologicznej, analizując wieloznaczne motywacje działań człowieka uwikłanego pomiędzy dobrem, a złem. Wynikało to z jego fascynacji „mrocznymi” stronami ludzkiej natury.
Mikołaj Gogol (1809-1852) Rewizot
Poetyka utworów relaistycznych:
Stosowana była w:
- wypowiedziach programowych,
- rozważaniach teoretycznych,
- powieściopisarstwo,
- nowelistyka.
Cechy poetyki realistycznej:
- Narracja tzrecioosobowa jako sposób opowiadania i opisywania w epice (powieść spadkobirecą epopei) oraz przekonanie o podobieństwie zadań nauki i literatury. Narrację pierwszoplanową (pamiętniki, dzienniki, listy) uznano za stroświecką. Dopuszczano wtręty epistolarne (czyli w formie listów) lub pamiętnikarskie, na zasadzie realistycznej ilustracji, tego co robi jakaś postać.
- Narracja „przedmiotowa”, czyli taka która skupia uwagę czytelnika na rzeczywistości przedstawianej, a skrywa osobiste nastawienia i oceny autora. Narrator ma wiedzę nieograniczoną, dokonuje przeskoków w czasie, ma dostęp do psychiki bohatera. Czasem narracja przedstawia co dostrzga bohater. W innej powieści narrator zajmuje pozycję niezależna od ustowania postaci.
- Dużo dialogów, które mają dać czytelnikowi złudzenie, że wypadki rozwijają się na jego oczach. W dialogach pożądane jest indywidualizowanie stylu wypowiedzi postaci, używanie gwar, żargonów i cudzoziemskich zniekształceń języka.
- Skracanie czasu akcji (najwyżej kilka lat miesięcy; przeciwieństwo romansu). Skupienie geograficzne miejsca akcji, nie wędrówka, lecz raczej dokładne opisanie topografii i środowiska społecznego w jednej miejscowości. Czytelnik winien wiedzieć w jakim okresie dziejowym rozgrywają się zdarzenia (rok) i w jakiej okolicy.
- Bohater posiada cechy typowe i rysy indywidualne, o jednakowych ilościach. Cechy indywidualizujące mają zapobiegać wpisywaniu postaci w szablon.
- Budowa akcji opiera się na porządku przyczynowo-skutkowym, zgodnie z doświadczeniem potocznym i ze zdrowym rozsądkiem. Charakteryzowanie postaci, czasu i miejsca jest wymogiem fundamentalnym.