Epoka literacka = okres literacki – faza rozwoju literatury wyróżniająca się jakimiś dominującymi tendencjami, które pojawiają się w większości ówczesnych utworów. Wspólne dla większości twórców stają się idee, stosunek do tradycji, style artystyczne, programy literackie i poglądy estetyczne.
[ez-toc]
Charakterystyka epok literackich
- Epoki w literaturze polskiej następują po sobie przemiennie tzn. po okresie rozkwitu następuje okres stagnacji, często spowodowany sytuacją historyczną kraju.
- Każda nowa epoka zrywa z założeniami epoki wcześniejszej, a nawiązuje do jeszcze wcześniejszej.
- Im bliżej współczesności tym epoki są krótsze, co wynika z rozwoju techniki, cywilizacji oraz wzrostu tempa życia.
- Przechodzenie jednej epoki w drugą nie następuje nagle, to proces stopniowy, a daty graniczne pomiędzy epokami są umowne (najczęściej dotyczą ważnych wydarzeń historycznych lub literackich).
- Nazwy epok piszemy małą literą, za wyjątkiem epoki Młoda Polska
Na poniższym rysunku przedstawiono rozwój epok literackich. Daty graniczne dotyczące trwania epok dotyczą Polski i podano je z pewnym przybliżeniem.
Czas trwania epok literackich
Trudno podać jednoznacznie czas trwania epok literackich. Różni badacze podając daty graniczne przyjmują odmienne wydarzenia historyczne.
epoka | starożyt. | średn. |
renesans | barok | oświecenie | romantyzm | pozytywizm | Młoda Polska | XX-lecie |
lit. współ. |
Polska | – | 966-XV
|
koniec XV – I poł. XVI |
XVII |
1764-1815 | 1822-1863 | 1864-1890 | 1890-1918 | 1918-1939 | po 1939 |
lata | – | 500 | 150 | 160 | 60 | 60 | 30 | 30 | 21 | – |
Europa |
IV tyś.p.n.e. -476 n.e. |
476r.-XV (1453) |
Włochy: XIV- początki XVI (200 lat) reszta Europy początek XVI – lata 30. XVII |
XVI- XVIII |
koniec XVII – koniec XVIII | koniec XVIII-I poł. XI | lata 60. XIX – lata 90. XIX w. | 1890-1918 | 1918-1939 | po 1939 |
lata | 4400 | 1100 | 100 | 150 | 80 | 70 | 30 | 30 | 21 | – |
Epoki literackie w skrócie
Epoki literackie – Starożytność (Antyk)
Antyk (od łac. antiquus – dawny) – termin antyk dotyczy krajów Europy Zachodniej i Bliskiego Wschodu. Tradycyjnie mamy na myśli tylko cześć starożytnego świata, a mianowicie starożytną Grecję i Rzym. Antyk to podstawa późniejszych odwołań, wieki podczas których powstawały i utrwalały się klasyczne wzorce oraz wartości. Myśl i dorobek artystyczny twórców antyku od wieków jest autorytetem do dzisiaj, to wtedy powstały gatunki literackie i normy, które tworzenia sztuki. Wśród pojęć pojawiają się kategorie: mimesis i katharsis, tragizm, wśród ideałów: harmonia, ład, spokój, umiar, złoty środek.
Starożytność obejmuje okres dziejów najstarszej cywilizacji od około 4000 r. p.n.e. do IV- V w n.e. Za koniec tego okresu przyjmuje się często rok 476, czyli datę upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Wyróżniony okres obejmuje około 4400 lat i jest wewnętrznie bardzo zróżnicowany. Gwałtowny rozwój cywilizacji ludów basenu Morza Śródziemnego był efektem powstania wielu zróżnicowanych kultur, gdzie prym z pewnością wiedzie kultura grecka, a także wzorująca się na niej rzymska. Inne wspaniałe kultury antyczne to np. egipska, hebrajska, a znacznie później także chrześcijańska.
Epoki literackie – Średniowiecze
Początek epoki to IV/V w., a trwa ona do XV w., czyli do zdobycia Konstantynopola przez Turków. w 1453r. Niekiedy za datę graniczną przyjmuje się odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492r. Na myśl średniowieczną wielki wpływ miała doktryna religijna Kościoła – sztuka miała służyć Kościołowi. W Polsce przełomowym wydarzeniem było przyjęcie chrztu w 966r. przez Mieszka I. Jako koniec średniowiecza często podaje się rok 1543, czyli datę wydania dzieła Kopernika O obrotach ciał niebieskich.
W epoce panował uniwersalizm, czyli podporządkowanie państw Europy jednej władzy kościelnej i świeckiej: papieżowi i cesarzowi. W myśli dominował teocentryzm, czyli zasada, że centrum świata stanowi Bóg i że to on jest najważniejszy. Językiem uniwersalnym stała się łacina, obok niej ukształtowały się języki narodowe i piśmiennictwo w tych językach.
Średniowiecze to epoka religijna i uduchowiona, kierująca myśl ludzką ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Modny temat śmierci (danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb i znaki natury. Wyraźny dualizm wartości, czyli podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało. Życie ludzkie postrzegane jest jako przemijalne, kruche, pełne cierpień, rozdarte pomiędzy wartości niebiańskie, a ziemskie. Wśród pojęć pojawia się mistycyzm, teocentryzm i uniwersalizm. Nowe gatunki: kazanie, hagiografia, wiersz średniowieczny, moralitet.
Ponad 10 stuleci średniowiecza było źle ocenianych przez ludzi renesansu jako wieki ciemnoty – niesłusznie z resztą, gdyż wieki średnie fascynują swoim bogactwem.
Epoki literackie – Renesans
Renesans = odrodzenie – we Włoszech rozwijał się już od drugiej połowy XIV w. i trwał co najmniej do pierwszej połowy XVI w. W krajach europejskich na północ od Alp rozwinął się trochę później: na początku lub nawet przy końcu XV w. Zdarzało się, że trwał do początków XVII w, np. w Anglii. W Polsce początki renesansu to już XV w. Za datę kończąca uznaje się często rok 1584, czyli datę śmierci Jana Kochanowskiego.
Epoka literacka nawiązywała do starożytności, przede wszystkim do greckiej i rzymskiej. Istotna była moralna odnowa człowieka. Na życie intelektualne epoki składały się głównie: humanizm i reformacja. Renesans obejmował przemiany w rozmaitych dziedzinach życia, filozofii, ideologii i sztuce. Sztuka zyskała sobie nową funkcję, a mianowicie stała się źródłem przyjemności dla człowieka, a artysta zyskał wysoką pozycję społeczną.
Epoki literackie – Barok
Barok objął Europę od Portugalii do Rosji i od Anglii do Bałkanów. W większości krajów krystalizował się na przełomie XVI i XVIII w. We Francji wygasł już w połowie XVII w. Generalnie za epokę baroku uważa się wiek XVII. W Polsce trwał do połowy XVIII w. Barok miał wiele nieraz bardzo rożnych przejawów. Typowe dla tej epoki literackiej było łączenie elementów chrześcijańskich z mitologią i orientem. Wielkie znaczenie w owych czasach miała kontrreformacja. W sztuce elementy religijne łączyły się ze świeckimi.
Epoki literackie – Oświecenie
Oświecenie to okres w kulturze europejskiej od końca XVII w. po schyłek wieku następnego. Oświecenie to wielki ruch umysłowy związany z zachodzącymi żywiołowo zmianami np. Wielka Rewolucja Francuska. Nastąpił wzrost znaczenia mieszczaństwa, odkrycia naukowe, wymyślono nowe schematy filozoficzne (J. Lock, J.J. Rousseau). W literaturze i sztuce znowu dominuje klasycyzm. Wiodące miejsce wśród pisarzy zajmowali: Wolter, Diderot, Defoe, Swift. Polskie oświecenie zostało podporządkowane celom reformatorsko- wychowawczym, czego przykładem może być powstanie Komisji Edukacji Narodowej czy Teatru Polskiego.
Epoki literackie – Romantyzm
Romantyzm to prąd umysłowy i literacki trwający od Wielkiej Rewolucji Francuskiej po lata czterdzieste XIX w. W Polsce romantyzm datuje się na lata 1822-1863. Cechuje go wewnętrzne zróżnicowanie filozoficzne, światopoglądowe, artystyczne, różnorodność tendencji w poszczególnych kulturach narodowych. Epoka literacka przesycona buntem i ideałami rewolucji. W romantyzmie odwoływano się niekiedy do średniowiecza (stanowczo odrzucano klasycyzm), sztuki ludowej, akcentowano indywidualizm. Romantyzm polski ukształtowała w znacznej mierze nasza sytuacja polityczna, utrata niepodległości, problemy walki o jej odzyskanie, klęska powstania listopadowego.
Epoki literackie – Pozytywizm
Nazwa pozytywizm pochodzi od doktryny filozoficznej A. Comte’a. W Polsce zaczął się kształtować po klęsce powstania styczniowego, a wygasł na początku lat 90 XIX w. Pozytywizm był ruchem społecznym i literackim. Powodzeniem cieszyły się hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. Literatura podporządkowała się owym hasłom, co z kolei spowodowało podporządkowanie literatury celom społecznym a także rozwój gatunków publicystycznych. Najwybitniejszym prozaikiem polskiego publicyzmu był B. Prus. Dominującym gatunkiem w tej epoce literackiej była powieść, a jej wielcy twórcy to np. H. Sienkiewicz czy E. Orzeszkowa.
Epoki literackie – Młoda Polska
Młoda Polska = modernizm = neoromantyzm przypada na przełom XIX i XX w. Od początku publicyści Młodej Polski zdecydowanie atakowali założenia pozytywizmu, nawiązywali do tradycji romantycznej. Uświadamiano nikły wpływ ideologii pozytywistycznej na realne życie ludzi. Odrzucono empiryzm i racjonalizm a zastąpiono go metafizyką. Stopniowo skłaniano się ku społecznej aktywności.
Epoki literackie – Dwudziestolecie międzywojenne
Okres był wewnętrznie bardzo zróżnicowany. Nastąpił przełom w światowej myśli cywilizacji wywołany I wojną światową. Znalazł najpełniejsze odbicie w twórczości Awangardy krakowskiej np. J. Przyboś, T.Peiper. Bezpośrednio po wojnie debiutowali poeci Skamandra, ale nadal byli czynni poeci starszych generacji, np. L. Staff, B. Leśmian. W tej epoce literackiej tworzyło wielu znakomitych pisarzy np. Gombrowicz, Schulz, Miłosz, Dąbrowska, Nałkowska, Witkiewicz. W ich dorobku można odnaleźć pogłosy niemal wszystkich światowych prądów myślowych tamtej epoki.
Więcej o dwudziestoleciu międzywojennym >
Epoki literackie – Współczesność
Literatura współczesna = powojenna – można ją generalnie podzielić na cztery okresy zgodne z przemianami politycznymi w Polsce:
- Lata bezpośrednio powojenne – odznaczały się względną swobodą wypowiedzi i przyniosły interesujące dyskusje literackie.
- Lata 1948-1955 dominował realizm socjalistyczny.
- Przełom 1956 r. jest datą wspaniałych debiutów np. Herbert, Białoszewski oraz przemiany piśmiennictwa autorów starszych np. Andrzejewski.
- Zniesienie wszelkich ograniczeń twórczości po 1989 r. rozpoczęło okres ostatni. Nastąpiło ostateczne zniesienie podziału pomiędzy oficjalnym i tzw. drugim obiegiem oraz udostępnienie krajowym czytelnikom literatury emigracyjnej, np. prozy Herling-Grudzińskiego.