Pareneza z gr. parainesis – zachęta, ostrzeżenie, rada
Literatura parenetyczna – przedstawia wzory godne naśladowania, kształtuje wzorce osobowe, praktyczne wskazówki jak postępować, kreowanie przykładów i dobrych rad.. W średniowieczu były to wzory świętego, władcy i rycerza.
| wzór | przedstawiciel – utwór | cechy |
| władca | Karol Wielki – Pieśń o Rolandzie
Bolesław Chrobry – Kronika Galla Anonima Król Artur – Opowieść o rycerzach okrągłego stołu |
Idealny władca posiadał wszystkie cechy rycerza. Ponadto był wybrańcem Boga i obrońcą chrześcijan. Cechowała go dostojność, siła, odwaga, sprawiedliwość, dobroć, mądrość. Troszczy się o kościół, poddanych (szczególnie o wasali) i naród. Był przedstawicielem Boga na ziemi, toteż Bóg kontaktował się z nim w czasie snów. Często ich narodzinom towarzyszyły jakieś szczególne okoliczności. Niewątpliwie za takiego władcę uchodził Karol Wielki obrońca chrześcijaństwa. |
| rycerz | Roland – Pieśń o Rolandzie;
Lancelot – Opowieści okrągłego stołu; Tristan – Tristan i Izolda |
Cechy idealnego chrześcijańskiego rycerza: pochodził z bogatego rodu, był urodziwy, nadludzka siła, znakomicie włada bronią, waleczny, żądny sławy, mści zniewagi, honorowy, wierny w przyjaźni. Wszystkie te cechy posiadał Roland. Walczył za Francję, swoją ojczyznę, za którą gotów był zginąć. Ważniejsza była dla niego honorowa walka niż życie. Był przywiązany do swych przyjaciół, rodu i atrybutów rycerskości (miecz, koń).
Na rycerza pasował władca uderzając rycerza mieczem w ramie i wołając „Bądź rycerzem”. Życie rycerza polegało na braniu udziału w turniejach i wojnach, najczęściej krucjatach. Gdy rycerz nie walczył brał udział w polowaniach, grał w kości i ucztował. Każdy rycerz miał swój herb, zbroję i zawołanie. Służył Bogu, władcy i kobiecie którą wielbił (dama). |
| święty | Św. Aleksy – Legenda o świętym Aleksym;
Św. Franciszek – Kwiatki św. Franciszka; Szymon Słupnik (oddawał się kontemplacji na szczycie kolumny, większość życia spędził na modlitwie) |
W obliczu tego, że życie jest marnością, najważniejsze było spotkanie z bogiem. Życie ziemskie było jedynie drogą do życia w niebie. Świętym mógł zostać każdy jeśli tylko poświęcił swoje życie Bogu, wyrzekł się dóbr i dążył do doskonałości. Jedynie tu stan społeczny był bez znaczenia. Charakterystyczny dla średniowiecza jest typ świętego ascety.
Asceza ( z gr. ask’sis – ćwiczenie)- umartwianie się, ćwiczenie się w cnocie w połączeniu z surowym trybem życia. Miało doprowadzić do moralnej doskonałości i zjednoczeniu się z Bogiem. Naśladowano Jezusa. Taką drogę rozpowszechniał kościół, gdyż miała prowadzić ku chwale bożej i zbawieniu. Należało bezwzględnie unikać uciech i wygód. Dążono do cierpienia i umartwiania się, co miało ułatwić życie w cnocie i pobożności. Liczyło się tylko zapewnienie sobie życia po śmierci. Św. Aleksy dobrowolnie zrezygnował z bogactwa, zadawał sobie ból i cierpienie. Życie doczesne było dla niego bezwartościowe. Doskonalił ducha umartwiając ciało. Konsekwentnie zmierzał do zbawienia odrzucając wszelkie pokusy i słabości. Nagrodą za męczeńskie życie było wzięcie duszy do nieba. |