Mitologia – zbiór mitów. Nie są to zwykłe baśnie, w przypadku starożytnych pełniły funkcje poznawcze, objaśniały niezrozumiałe zjawiska i przybliżały porządek świata. Początkowo miały jedynie formę ustną, toteż przekazywano je z pokolenia na pokolenie.
Mit – opowieść, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada zwłaszcza o początkach świata, o powstaniu bogów i ludzi, o uczuciach, prezentuje historie wielkich rodów. To co niejasne, chwiejne, nieokreślone otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym lub w obrzędzie rytualnym.
Mit nie jest gatunkiem literackim ale spowodował powstanie eposu i tragedii. Z mitów swój początek wzięły archetypy.
Spojrzenie na mity:
starożytność | renesans | oświecenie | koniec XIX w. |
Cesarz Hulian Apostata – mity jako boskie prawdy, dostępne tylko mędrcom
Epikurejczycy – mity jako zmyślone opowieści oparte na autentycznych wydarzeniach Euhemeros z Messyny – bogowie jako zwykli ludzie, którzy mieli wielkie dokonania |
mit jako alegoria moralna, wyraz dążeń człowieka, często nawiązania do mitów w filozofii i sztuce | ośmieszano mity, uznając, że przedstawiają wydarzenia, które nie mogły mieć miejsca | Carl Gustaw Jung wprowadza pojęcie archetypu jako prawzorzec doświadczeń egzystencjalnych lub typowe wzorce zachowań objawiające się przez symbole, która składają się na mity, które stanowią odwzorowanie archetypów ukrytych w ludzkiej podświadomości
Emil Durkheim – mit jako rytuał odwzorowujący sytuacje społeczne Bronisław Malinowski – mit powiązany z wierzeniami i praktyką religijną u ludów prymitywnych |
Archetyp to pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej całej społeczności. Dotyczą wzorów ludzkich postaw i zachowań.
- Antygona – kobieta broniąca swoich racji
- Demeter – czułość matki
- Herakles – siła, męstwo
- Ikar – marzyciel i człowiek bezmyślny
- Orfeusz – poświęcenie w imię miłości
- Prometeusz – altruista i buntownik
- Syzyf – człowiek który pracuje bez efektów
- Niobe – skrzywdzona matka
- Narcyz – miłość własna
- Zeus – władca i król
Z mitów wywodzą się także stałe obrazy i motywy literackie tzw. miejsca wspólne. Powtarzający się obraz czy motyw określamy nazwą topos (z gr. miejsce), a zbiór toposów topiką np. amor przeszywający serce strzałą, arkadia, lot ikaryjski, świat teatru. Wspólne motywy można znaleźć także w różnych mitologiach starożytnych: topos genezyjski (z gr. rodowód, początek). Mity najpierw przedstawiają rodzenie się bogów (teogonia), potem opowiadają o stworzeniu przez nich świata (kosmogonia), a w końcu ludzi.
Początkowo mity przekazywano jedynie ustnie. Dopiero Homer jako autor „Iliady” i „Odysei” uporządkował najważniejsze mity i stworzył cały system bogów. Mitologia cały czas była zmieniana przez literaturę. Autorzy zmieniali ją, przerabiali i dostosowywali do swoich potrzeb. Robił to już Homer.
Funkcje mitów:
- poznawcza – umożliwiają interpretację zjawisk przyrody
- światopoglądowa – jako podstawa wierzeń religijnych
- sakralna – poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów mity tworzyły więź społeczną, uświadamiały odrębność i tożsamość danej społeczności, określały obyczaje i tradycje
- kulturotwórcza – inspirująca dla poetów, rzeźbiarzy, malarzy, architektów.
Podział mitów:
- teologiczne (greckie theos- bóg, gignomai – staje się, powstaje) – mity mówiące o bogach i bohaterach
- antropogeniczne (greckie antropos- człowiek) – mity o narodzinach, życiu człowieka
- kosmogeniczne (greckie kosmos- świat) – o powstaniu wszechświata
- genaologiczne(greckie genaologia – historia rodu, rodowód) – mówiące o historii narodów
- ajotyczne – wyjaśniające przyczyny zjawisk i pochodzenie przedmiotów
Znaczenie mitów:
- dosłowne – opowiada o niezwykłych losach bohaterów,
- symboliczne – mitologiczne postacie jako ważne cechy ludzi, bohaterów.
Główni bohaterzy mitów:
To bogowie, demony i herosi oraz ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi zdolnościami i półbogowie. Świat wypełniony był pomniejszymi bóstwami. W lasach, grotach i źródłach mieszkały nimfy. Ich krewniakami byli rozpustni satyrowie, bóstwa lasów i wzgórz, wierni towarzysze pijanego Dionizosa.
Bogowie różnili się od ludzi tylko nieśmiertelnością, nie przewyższali ich poziomem etycznym (mieli wszystkie ludzkie przywary, co gorszyło już starożytnych). Bogowie wtrącali się w życie ludzi, a nawet rozgrywali własne porachunki kosztem świata. Tylko oni popijali ambrozję i nektar – napoje, które zapewniały młodość i nieśmiertelność. Wszystkie cechy dawały im ogromną potęgę i wiedzę. Nie byli jednak wszechobecni, wszechmocni, wszechwiedzący ani nawet wieczni. Posiadali ciało toteż podlegali ranom i bólowi ale nie chorowali i nie bali się śmierci. Spełniały się wszystkie ich zachcianki, toteż żyli bardzo szczęśliwie. Mieli swoje kłopoty ale wszystko kończyło się dla nich szczęśliwie, stąd wzięło się powiedzenie olimpijski spokój.
Herosi byli półbogami, zrodzonymi z boga i człowieka. Dokonywali niezwykłych czynów dla dobra ludzkości. Wyróżniał ich wzrost, ogromna siła oraz chęć do uczestniczenia w wojnach. Toteż stanowili wzór do naśladowania, który często opiewano w mitach i legendach. Najważniejsi herosi to: Achilles, Herakles, Tezeusz i Tantalos. Także byli przedmiotem kultu.
W mitach pojawiały się także wyrocznie, które znajdowały się w świątyniach. Najsłynniejsza z nich to wyrocznia w Delfach, gdzie święte dziewice, zwane Pytami, przekazywały ludziom boskie wyroki, posiadały moc jasnowidzenia.
Ludzie, a bogowie:
ludzie | bogowie |
|
|
|
Mimo swoich wszystkich negatywnych cech to bogowie rządzili światem sami byli poddani przeznaczeniu. Najwyższą moc miały Mojry – boginie nieuchronnego losu, uosabiające niezmienny porządek świata. Były to trzy siostry i zamieszkiwały w Hadesie. To one przędły nić ludzkiego, której przecięcie oznaczało śmierć. Ich funkcje były w różnych okresach literackich. Szczególnie ważną rolę odgrywał mity w epoce renesansu w XVI w. i XVIII, w. kiedy to odżywały normy estetyczne antyku.
Cztery obszary w Mitologii:
Obszar I: Niebo – Olimp
Pasmo górskie w Grecji, nieopodal Zatoki Salonickiej. Zgodnie z wierzeniami Greków zamieszkiwali tam najważniejsi bogowie. Olimp nazywano także świętą przestrzenią. Na górze wznosił się wspaniały pałac Zeusa, cały ze złota i drogocennych kamieni. Panowała tam wieczna wiosna. Bogowie ucztowali tam , urządzali narady i obserwowali życie na ziemi. Wrót Olimpu strzegły hory, czyli boginie pór roku.
Obszar II: Ziemia – Hellada
Mianem Hellady starożytni określali Grecję. Bohaterowie mitów przebywają na: Krecie, Ikarii, Itace, Cyprze, Koryncie, Troi oraz wielu innych małych wyspach lub w wymyślonych krainach.
Obszar III: Woda
Władcą mórz był Posejdon, który zamieszkiwał w podmorskim pałacu
Obszar IV: Podziemie – Hades
Hades – greckie zaświaty, gdzie dusze przebywają po śmierci. Był położony za rzeką Styks, na drugą stronę za opłatą, dusze przewoził Charon. Wrót do Hadesu strzegł olbrzymi trzygłowi pies Cerber. Władca podziemia Hades zamieszkiwał w podziemnym pałacu, położonym na bagnach. Pod nim znajdował się Tartar, gdzie dusze pokutowały za swoje grzechy. Jeśli dusze żyły przykładnie odpływały na Pola Elizejskie, gdzie piły wodę z Lete, rzeki zapomnienia, co miało uwolnić dusze i ziemskich zmartwień.
Bogowie greccy i rzymscy oraz ich kompetencje:
Rzymianie jedynie przejęli od Greków najważniejszych bogów zmieniając im jedynie imiona.
Bóg grecki | Bóg rzymski | Atrybut | Dziedzina, którą się opiekuje |
Dzeus = Zeus | Jowisz | pioruny | ojciec bogów, ludzi, światła i nieba |
Ares | Mars | wilki, miecz | bóg wojny |
Hermes | Merkury | kalceusz | posłaniec, bóg pasterzy, kupców, podróżnych, złodziei |
Posejdon | Neptun | trójząb | bóg morza, władca wysp i portów |
Hefajstos | Wulkan | ogień, młot, obcęgi | pan kowali i złotników(mieszkał w Etnie) |
Hera | Junona | owoc granatu, kukułka | patronka małżeństw |
Demeter | Cerea/Ceres | kłosy, maki, narcyz | bogini płodności, rolnictwa, rodziny |
Artemida | Diana | łania, kołczan, strzały | bogini łowów, polowań, lasów, zwierzyny |
Atena | Minewra | sowa, wąż, drzewo oliwne, nike | bogini mądrości i sztuki wojennej |
Hestia | Westa | modlitwy, przysięgi | opiekunka ogniska domowego, rodzinnego kręgu |
Dionizos | Bachus | pantera, kozłowie | bóg wina, winorośli, tańców i zabawy |
Eros | Amor | mały łuk i strzały | bożek miłości |
Apollo | Apollo | lira, łuk, wieniec laurowy | wyobraźnia, wróżby, sztuka, muzyka, poezja (najpiękniejszy z bogów) |
Helios | Sol | złoty rydwan | bóg słońca |
Afrodyta | Wenus | gołąb | bogini miłości (wyłoniła się z piany morskiej) |
Hades | Pluton | klucze, berło, róg obfitości | bóg podziemia, świata zmarłych |
Hypnos | Morfeusz | senne marzenia | |
Nike | Wiktoria | gałązka oliwna | zwycięstwo |
Selene | Luna | księżyc | |
Eos/Iris | Aurora | bogini jutrzenki | |
Gaja | Tellus | bogini płodności | |
Hekate | Tantos | śmierć |
9 muz Apolla:
- Kalliope (Pięknolica) – muza pieśni bohaterskiej, trzyma rycel i tabliczkę do pisania
- Kilo (głosząca sławę) – zajmuje się historią i ma zwój pergaminu
- Eutepe (Radosna) – patronka liryki, gra na flecie
- Taleja (Rozkoszna) – pokazuje maskę komiczną jako muza komedii
- Melpomene (Śpiewająca) – jest muzą tragedii i poznać ją można po smutnej masce, którą jej dają za godło
- Terpsychora (kochająca taniec) – z wielką lirą w ręku uczy ludzi tańca
- Erato (umiłowana) – na małej cytrze wygrywa pieśni miłosne
- Polychimina – chodzi w głębokiej zasłonie, jakiej używano przy obrzędach religijnych, albowiem zsyła natchnienie tym, którzy piszą hymny i pieśni boże
- Urania (Niebiańska) – dźwiga globus astralny, bo jej dziełem jest gwieździarstwo
Związki frazeologiczne:
W opowieści mitycznej ważną rolę grają: metafory, alegorie i symbole. Mit nie wyraża treści wprost, często wyraża ją poprzez różnie zbudowany obraz. Wartość metaforyczną lub symboliczną mają utrwalone w języku związki frazeologiczne, które przedstawia poniższa tabela. Stanowią one dowód na to jak wyrażenie zaczerpnięte z mitologii przeniknęły do języka potocznego.
Związek frazeologiczny: | Mit o… | Objaśnienie |
Nić Ariadny | Tezeuszu | Wyjście z rudnej sytuacji |
Stajnia Augiasza | Heraklesie | Bród, nieład |
Syzyfowa praca | Syzyfie | Nadaremna, bezsensowna praca |
Róg obfitości | Zeusie | Bogactwo, źródło obfitości |
Puszka Pandory | Prometeuszu | Nieszczęścia, klęski, choroby |
Pięta Achillesa | Wojna trojańska | Słaby punkt, słaba strona |
Koń trojański | Wojna trojańska | Podstęp, fałszywość |
Jabłko niezgody | Wojna trojańska | Przyczyna, źródło konfliktu |
Tarcza Achillesa | Wojna trojańska | Ochrona, nietykalność |
Męki Tantala | Tantal | Niespokojne pragnienie czegoś |
Olimpijski spokój | Bogach | Niezmącony spokój |
Paniczny strach | Panu | Przerażenie |
Pod Egidą | Zeusie | Pod patronatem, opieką |
Argusowe Oko | Hera | Czujny wzrok |
Złote runo | Argonauci | Szczęście, coś cennego ale trudnego do zdobycia |
Ikarowy lot | Dedalu i Ikarze | Śmiałe przedsięwzięcie, tragiczne w skutkach, marzenia kończące się katastrofą |
Pola elizejskie | Życie pozagrobowe | Kraina szczęścia |
Miecz Damoklesa | Historia starożytna | Grożące niebezpieczeństwo |
Węzeł gordyjski | Historia Wielkiego Aleksandra | Problem trudny do rozwiązania, skomplikowany |
labirynt | Tezeuszu | zawikłania, problemy |
kompleks Edypa | Labdakidach | miłość do matki, nienawiść do ojca |
Narcyz | Narcyzie | człowiek zakochany w sobie |
objęcia Morfeusza | Morfeuszu | sen |
strzała amora | Erosie | miłość |
szata Dejaniry | Heraklesie | przywiązanie, które powoduje cierpienie i ból |
Ośle uszy | Midasie | Symbol głupoty |
ambrozja | – | coś bardzo smacznego |
prokrustowe łoże | Prokuts napadał na ludzi a następnie obcinał im nogi lub rozciągał aby dopasować rozmiarem do swego łoża | nieludzkie cierpienia |
między Scyllą a Charybdą | Odyseuszu | być w bardzo niebezpiecznej sytuacji, gdzie zagrożenie czai się z obu stron |