Kazania sejmowe

Tytuł: Kazania sejmowe

Autor: Piotr Skarga

Gatunek: traktat polityczno-społeczny, kazanie

Kazanie to uroczyste przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana podczas nabożeństw lub uroczystości o charakterze kościelnym lub państwowym. Komentowano Biblię, objaśniano doktryny wiary i przekazywano nauki moralne. W czasie reformacji ich zbiory traktowano jak utwory literackie, nie zawsze wygłaszano je publicznie – było tak w przypadku Kazań Skargi.

Retoryka ? sztuka mówienia. Zrodziła się w Grecji i Rzymie. Celem przemówień jest przekonanie do własnych poglądów (perswazja); teksty retoryczne powinny: uczyć, zachwycać i poruszać (docere ? uczyć, delektare ? delektować, morele ? poruszać)

O Kazaniach sejmowych:

Powstanie kazań Skargi wiązało się ze staropolskim zwyczajem, zgodnie z którym to msza rozpoczynała obrady sejmu. W jej czasie kapłan królewski wygłaszał kazanie. Kojarzymy je z sejmem z 1579r. za panowania Zygmunt III Wazy, który liczył, że kazania wpłynął na posłów, co pozwoli mu umocnić swoją władzę, chciał ograniczenia samowoli szlacheckiej i tendencji reformacyjnych. W rzeczywistości powstały wcześniej z myślą wydania ich w jednym tomie. Skarga wkładał wiele wysiłku aby kazania docierały do słuchaczy, używał obrazowych porównań i dużo gestykulował. Przestrzegał i nawoływał do miłości ku ojczyźnie, obawiał się o anarchię i rozpad Rzeczypospolitej. Stąd też jego kazania uznaje się za prorocze. Autor siebie opisuje jako kaznodzieję-lekarza. W Kazaniach opisuje zgubny wpływ chorób na Polskę.

Składa się na nie 8 mów, powstałych po Sejmie w 1597r. Zaliczane do publicystyki renesansowej.

Kazanie pierwsze – o mądrości potrzebnej do rady. To rodzaj wstępu, w którym autor stwierdza, że moralność narodu, jest fundamentem państwa. Aby właściwie rządzić państwem trzeba posiadać mądrość, która zsyłana jest przez Boga na ludzi cnotliwych. Wyróżnia dwa rodzaje mądrości ziemską i boską. Ziemska nazywana jest bydlęcą i diabelską, nie przynosi korzyści. Natomiast boska pozwala zadbać o dobro państwa, ochronę przed wojnami, złym działaniem sejmów i osłabieniem władzy królewskiej. Wymienia grzechy i choroby, które rujnują państwo: niemoralność, niezgoda, pijaństwo, upiór, ubieganie się o popularność, obłuda, kłótliwość, zazdrość. Stanowią przeszkodę w zdobywaniu mądrości. Mądrości można się nauczyć, należy być roztropnym, pokornym, miłosiernym.

Kazanie wtóre ? o miłości ku ojczyźnie. To najsłynniejsze kazanie, w którym autor wylicza choroby i grzechy, ojczyzny.  Skarga wymienia sześć chorób ojczyzny:

1. brak zainteresowania sprawami ojczyzny i egoistyczne dążenie do bogacenia się
2. kłótnie wewnętrzne
3. różnowierstwo, czyli odstąpienie od wiary katolickiej i rozwój ruchów protestanckich
4. osłabienie władzy królewskiej
5. niesprawiedliwe prawa i niepraworządność
6. upadek moralności i obyczajów

Niszczą  one naszą matkę rodzoną, czyli kraj (topos ojczyzny matki).  Dzieci powinny czcić i szanować matkę, opiekować się nią bo ona obdarza darami. Ojczyzna daje nam spokój, ochronę, pracę, silną władzę królewską, sprawiedliwe prawa, tradycje i obyczaje. Matce należy się wdzięczność za wszystkie dobrodziejstwa, jakie ona nam daje: życie, wiara katolicka, wolność, dobrobyt, pokój, sława wojenna. Miłość do ojczyzny jest obowiązkiem każdego człowieka. W państwie, w którym panuje ład i porządek obywatele przyzwyczajają się i zaczynają łamać zasady, zasmucają ojczyznę, szerzą grzechy typu niezgoda i konflikt.

Skarga omawia pierwszą chorobę.Nawołuje do poświęcenia, czego wyrazem byłoby powołanie stałej armii. Jej brak sprawi, że w przypadku ataku stoimy na straconej pozycji. Ojczyzna zaniedbywana przez społeczeństwo tonie, pojawia się topos tonącego okrętu. Gdy ojczyzna tonie tak jak okręt, to obywatele nie powinni dbać o dobra materialne, nie powinni uciekać i tchórzyć, ich celem jest załatanie dziur, dbanie by okręt nie utonął, a nawet oddanie życia za ojczyznę.

Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki i skrzynki

swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie (…)

Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody

z niego nie wylewamy (…) zatonie i z nim my sami poginiemy.

Na motyw tonącego okrętu powoływał się później J. Słowacki, H. Sienkiewicz, I. Krasicki (Świat zepsuty). Ojczyma Matka i ojczyzna okręt to alegorie stworzone przez Skargę.

Kazanie trzecie – O niezgodzie domowej. W narodzie zawsze powinna panować zgoda, gdyż zespaja ją go: religia, miłość bliźniego, jedna ojczyzna, król, te same prawdy i obyczaje, sądy, sejmy i trybunały. Kłótnie w narodzie i sejmach mogą doprowadzić do wojen domowych, które mogą wykorzystać nieprzyjaciele. Skarga wręcz przewiduje upadek Polski: odpadną ziemie i księstwa a język i naród ulegnie zagładzie. Źródeł niezgody dopatruje w tolerancji dla herezji, chciwości, łakomstwie, zdradzie, obłudzie, zazdrości i obmawianiu. Nie należy dzielić się religią, królem i ojczyzną. Państwo jest jak ciało człowieka, w którym jeden członek podlega drugiemu i stwierdza, że nie może być zgody i jedności w ojczyźnie i jednego wodza. Na koniec prosi Boga o jedność i zgodę w narodzie.

Kazanie czwarte – O naruszeniu religii katolickiej przez zarazę heretycką. Skarga przypomina o spisaniu przez Boga kazań na dwóch kamiennych tablicach. Zgodnie z pierwszą ludzie mają tylko jednego Boga a zgodnie z drugą należy czcić ojca, nie zabijać …, te ostatnie są jednocześnie prawami Rzeczypospolitej. Skarga przypomina o tym, że przez wiele lat wiara kościoła rzymskiego było podstawą dla władców, którzy mocy jej ołtarza otrzymywali władzę i przysięgali chronić swojej wiary. Coraz częściej heretycy domagają się jej ustąpienia. Na ciało Rzeczypospolitej składa się 5 stanów: duchowny, senatorski, żołnierski, miejski i oracki (kmiecki). Stany te są ze sobą połączone jak palce jednej ręki. Jeśli dołączy się do nich nowy stan heretyków to państwo upadnie.

Kazanie piąte (dalszy ciąg czwartego) Jest kontynuacją rozważań na temat herezji. Żadne państwo nie przetrwa jeśli ma wielu bogów. Tylko jedność i zgoda mogą zapewnić szczęście. Tolerowanie różnowierców prowadzi państwo do zguby. Skarga wymienia zalety wiary katolickiej: czynienie ludzi dobrymi, pokornymi, posłusznymi dla starszych, czczącymi króla i reprezentującymi dobre obyczaje. Na koniec prosi Boga o rozproszenie wszystkich sekt.

Kazanie szóste – o monarchii i królestwie. Najważniejszymi częściami ludzkiego ciała są serce i głowa. Najważniejsze części odnajduje także w Rzeczypospolitej, sercem jest religia i stan duchowy a głową król. Stąd też najlepiej, gdy w państwie panuje monarchia. Król powinien być silny ale nie może mieć władzy absolutnej, gdyż kończy się to tyranią. Królowi pomaga rada, składająca się z przedstawicieli narodu. Na osłabienie władzy królewskiej wpływa nadmierna wolność szlachecka, rozproszenie dochodów przeznaczonych na utrzymanie króla oraz niewłaściwe działanie sejmu. Na koniec Skarga modli się do Boga aby król rządził sprawiedliwie a panowie nie szkodzili ojczyźnie.

Kazanie siódme – Prawa niesprawiedliwe. Aby w państwie panowała prawdziwa wolność prawa muszą być sprawiedliwe. Skarga wyróżnił cztery rodzaje praw:

• wieczne, nieodmienne, przyrodzone
• pisane, z tablic Mojżeszowych
• dochowane, ustalone przez Kościół
• królewskie i Rzeczypospolitej, ustanawiane dla porządku, sprawiedliwości i karności

Prawa są potrzebne Rzeczypospolitej, jak oczy człowiekowi. Wylicza także prawa niesprawiedliwe: prawo o mężobójstwie, władza dziedzica nad chłopami, konfederacja warszawska dla różnowierców, zniesienie egzekucji wyroków sądowych oraz odwlekanie egzekwowania wyroków sądowych.

Kazanie ósme – O niekarności grzechów jawnych. Skarga wylicza wszystkie grzechy jawne wołające o pomstę do nieba: herezja, niesprawiedliwość w sądownictwie, mężobójstwo, ucisk i wyzysk chłopa, niemoralność, lichwiarstwo, krzywoprzysięstwo, marnotrawstwo, przyjęcia i inne. Jeśli obywatele się nie opramiętają to niestety koniec Polski jest bliski.

Problematyka Kazań sejmowych:

• Pojęcie patriotyzmu i powinności wobec państwa. Nie tylko zobrazowano sytuacją w kraju ale wysunięto także postulaty jego przebudowy.
• Poczucie odpowiedzialności obywatelskiej
• Krytyka wad społeczeństwa i stosunków społecznych
• Krytyka sądownictwa za bałagan, istniało wiele sądów, w których kwitło przekupstwo.
• Walka o usprawnienie sądownictwa i władzy wykonawczej, poprzez np. ściganie przestępców, natychmiastowe sądzenie.
• Postulaty reform i koncepcja państwa
• Obrona wiary katolickiej i walka z tolerancją religijną i heretykami. Skarga walczy z herezją i staje w obronie kościoła. Jest strażnikiem moralności. Wzywa także króla do obrony religii katolickiej i przywrócenia jedności wyznaniowej. Żąda aby nie dopuszczać innowierców do urzędów, chce aby pozbawiono ich ochrony prawnej, atakuje także konfederację warszawską.
• Rządzi sprawiedliwy władca posiadający silną władzę królewską. Skarga jest przeciwnikiem ustroju republikańskiego. Chce aby król posiadał pełnię władzy i był jedynym źródłem prawa. Jest jednak przeciwny absolutyzmowi, który rodzi despotyzm i tyranię. Głównym zadaniem króla ma być obrona interesów kościoła. Domaga się także dziedzicznego tronu.
• Walczy o wzmocnienie powagi senatu, który ma być ciałem doradczym dla króla.
• Chce ograniczenia roli i powagi sejmu, któremu proponuje odebranie władzy ustawodawczej i powierzenie jedynie funkcji doradczej.
• Po królu, w hierarchii stoi bezinteresowna szlachta mająca poczucie obowiązku wobec kraju. Skarga jest niechętny szlachcie, krytykuje jej egoizm, prywatę, samowolę, zrywanie sejmów i warcholstwo. Był przeciwny przywilejom szlacheckim i złotej wolności (wzniecanie buntów i rokoszy przeciwko królowi, lekceważenie władzy, zabijanie i rabowanie). Skarga wyróżniał tylko 5 stanów, a szlachtę zaliczał do stanu żołnierskiego, proponował jej powrót do rzemiosła rycerskiego.
• Skarga walczył z wadami społeczeństwa poprzez gromienie jawnych złości ludzkich. Ludzie mają pracować nad swoimi wadami i poprawiać obyczaje. Skarga starał się wpłynąć na możnych, którzy prowadzą ojczyznę do zguby.
• Równość obywateli.
• Skarga apelował o miłosierdzie dla chłopów i domagał się zapewnienia im wolności osobistej i pomocy ze strony państwa.
• Nawoływanie do miłości ku ojczyźnie, która jest obowiązkiem każdego obywatela i prawem bożym. Połączono miłość boga i miłość ojczyzny w jedną całość. Ojczyzna nazwana jest pierwszą matką wszystkich dzieci bez względu na ich grzechy. Przyrównana jest także do tonącego okrętu. Niezgoda może doprowadzić kraj do katastrofy.

Styl skargi w Kazaniach sejmowych:

Kazania zachowują formę tekstu mówionego. Metaforyka nie jest zbyt kunsztowna. Mamy wiele porównań, które odwoływały się do doświadczeń szlacheckiego odbiorcy.

• pisane językiem obrazowym, żywym, obfitującym w cytaty biblijne
• posiadały określoną strukturę i styl
• odwołuje się do uczuć odbiorcy
• stosuje apostrofę – utrzymane we wzniosłym tonie zwroty do osoby lub upersonifikowanej idei, zjawiska, przedmiotu
• obrazowe porównania
• często zadaje pytania retoryczne
• alegoryczność kazań
• powołuje się autorytatywnie na pismo św.
• posługuje się antytezą
• cytaty
• szyk przestawny zdań
• stosuje ciągi epitetów
• stosuje równoważniki zdań, co powoduje różnorodność składniową
• pararelizmy składniowe, czyli powtarzanie podobnej budowy zdań
• jego głównym celem było uzdrowienie chorej ojczyzny, toteż poprzez patetyczny i porywający styl starał się wpływać na czytelników.