Żywot człowieka poczciwego – Epoki literackie

Tytuł: Żywot człowieka poczciwego

Gatunek: zwierciadło, gatunek powstał w okresie antyku ale rozpowszechnił się dopiero w renesansie. Jego celem jest dydaktyzm. Traktuje o cechach człowieka i jego zachowaniu poprzez ukazywanie go w różnych sytuacjach, przez co prezentuje pewien prezentuje wzór osobowy. Propaguje w ten sposób normy zachowania człowieka w życiu publicznym i zawodowym. Inne popularne zwierciadła to Książę Machiavellego oraz Dworzanin polski Górnickiego.

Utwór to pierwsza część obszerniejszego dzieła wydanego w 1568r. pt. Zwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym prawom jako we zwierciadle przypatrzyć. Zwierciadło jest umieszczone na samym początku utworu, którego całość składa się z 7 części Stanowi podsumowanie obserwacji i doświadczeń Reja, jest pożegnaniem i próbą dokonania rozrachunku z życiem. . Zostało napisane gdy Rej miał 63 lata a więc na rok przed śmiercią i ponad 20 lat po Krótkiej rozprawie. Stanowi podsumowanie życiowych obserwacji i doświadczeń. Jest jednocześnie testamentem i biografią autora. To utwór dydaktyczny, ma charakter moralizatorski, gdyż propaguje pewien wzorzec osobowy, związany z daną klasą społeczną, pozycją lub pełnioną funkcją. Utwór jest bogatym źródłem życia obyczajowego szlachty ziemiańskiej XVI w. w Polsce. W tym okresie często pisano o doskonałym człowieku i obywatelu jako wzorcu postępowania. Stanowi przykład literatury parentycznej:

Parentyczna literatura – wprowadza wzory zachowań, postępowań, wzorce osobowe godne naśladowania. Wskazuje pożądane cechy człowieka oraz sposób ich uzyskania, np. wzór ascety, władcy.

Życie człowieka poczciwego:

Rej w utworze ukazuje nam siebie, cechy swojego charakteru i owego człowieka poczciwego ? odpowiednio wychowanego i przysposobionego do życia w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Po raz pierwszy w polskim piśmiennictwie spotykamy się z próbą przedstawienia świeckiego, a nie religijnego poglądu na świat. Trzy księgi opisują życie szlachcica od narodzin, do śmierci, i tak kolejno:

Od urodzenia człowieka (?) aż do lat śrzednich jego. Księga omawia wychowanie i kształcenie dzieci i młodzieży. Od najmłodszych lat trzeba czuwać nad obyczajami dziecka, strzec od złego i uczyć moralności. Należy dbać o pokarm i ubiór a także o obyczaje dziecka i wychować je zgodnie z nauką Kalwina. Nie zaleca uczyć gramatyki ani logi lecz proponuje kierować się rozumem i cnotami: sprawiedliwość, stałość, roztropność, umiarkowanie, miłosierdzie i stateczność. Chłopiec powinien jeździć na koniu i umiejętnie zachować się w towarzystwie. Widać tu, że Rej przeciwstawia się zbyt surowemu wychowaniu, radzi wprowadzać urozmaicenia w postaci ćwiczeń i rozrywek. Warto aby młodzieniec wyjechał za granicę a po powrocie nauczył się ogłady na dworze magnackim. W ten sposób przygotuje się młodą osobę do życia rodzinnego i społecznego. Można w życiu wybrać różne drogi ale najlepszy jest stan ziemiański, który wywołuje spokój ducha.
Wieki śrzednie. Wyróżnia się cztery stany: małżeński, wdowi, dziewiczy i bezzakonny a sobie wolny. Najlepszy jest stan małżeński. Po powrocie z dworu magnata panicz powinien się ożenić z kobietą równą mu stanem i majątkiem. Gdy pojawią się dzieci, szczęście małżonków jest ogromne: Nuż się w domku sobie mieszkając taki poczciwy staniczek, azaż mało rokoszek swych nadobnych pomiernie użyć może? Azaż sobie nie mają onych nadobnych przechadzek po sadkach, po ogródkach swoich? Już oboje grzebą, ochędożają, oprawują, szczepią, ziłeczka sadzą… Już przyszedłszy do domeczku, ono chędogo, ano wszystko miło: kąseczek chciaj równy, ale chedogo, a smaczno uczyniony. Już obrusek biały, łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona, chleb nadobny, jarzynki pięknie przyprawione, krureczki bieluchne a drobniuczko usiane, kureczki tłuściuchne. Szlachcic musi wypełniać swoje obowiązki w majątku i nie zapominać przy tym o ojczyźnie. Na prawdziwe szlachectwo składa się wiele cnót: prawdomówność, umiar, rozsądek. Niegodne szlachcice jest łakomstwo i dążenie do zdobycia bogactwa, które jest źródłem niesprawiedliwości. Nadmierne bogactwo powoduje życie ponad stan i zbytnią wystawność. Pijaństwo powoduje, że człowiek podobny jest do świni. Bogactwo powoduje też pychę i chęć wywyższania się nad uboższymi od siebie. Szlachcic ma walczyć ze swoimi wadami, ma pielęgnować zalety i pozyskiwać przyjaciół, a to wszystko sprawi, że będzie cieszył się dobrym imieniem. Na konie Skarga opisuje sielankowe życie na wsi i łonie rodziny.
Wiek ostateczny ? opowiada o starości szlachcica, który jeśli żył cnotliwie nie musi obawiać się śmierci. Nie boi się Scylli, Chybrydy ani Syren. Ma spokój, cieszy się dziećmi i wnukami, jest zadowolony i pogodny. U kresu życia, jeśli był sprawiedliwy czeka na niego niebo.

Życie człowiek zostaje przyrównane do życia marynarza, który płynie po niespokojnych morzach i ocenach lub pielgrzyma, który podróżuje po wyboistych drogach życia.

Ideał szlachcica – ziemianina:

Autor na podstawie własnych doświadczeń, przedstawia obraz idealnego szlachcica-ziemianina, (idealnego człowieka) na rożnych etapach życia. Człowiek poczciwy to ten, który czyni pokój na ziemi, czyli postępuje właściwie nie krzywdząc nikogo. Cechuje go poczciwość i cnota, która wypływa z prawdziwego duchowego szlachectwa. Szlachectwo jest gniazdem sławy, każdej powagi i poczciwości. Cnotliwe życie humaniści pojmowali jako dążenie do doskonalenia się osobistego człowieka.Należy żyć spokojnie w zaufaniu do Boga. Trzeba cieszyć się wszystkimi radościami ziemskimi. Zgodnie z epikureizmem należy być wdzięcznym Bogu, za wszystko co otrzymaliśmy. Trzeba żyć pełnią życia i doceniać chwilę bieżącą. Jednocześnie trzeba pogodzić się z przemijaniem dóbr doczesnych, naszych bliskich i wreszcie nas samych. Stąd też porównanie życia ludzkiego do zmiennych pór roku. Zmieniają się z woli Boga, są logiczne i sensowe. Wiosna kojarzy się z początkiem życia ludzkiego, narodzinami, młodością i dzieciństwem. To okres kształtowania się, uczenia i pierwszych osiągnięć. Lato jest symbolem wieku dojrzałego i wytrwałej pracy. Jesień to czas zbierania owoców życia. Zimowe długie wieczory symbolizują spokojną starość, odpoczynek, zadumę i powolne wchodzenie w ciemność, jaką jest śmierć. Takie przedstawienie życia, ma charakter typowo stoicki – nawołuj do spokojnego pogodzenia się z losem.

Szlachcic wypełnia swoje codzienne obowiązki zgodnie ze stanem, z rozsądkiem, uczciwością życiową i własnymi potrzebami duchowymi. Poczciwy szlachcic musi umieć pohamować swoje łakomstwo, powstrzymać zapędy wychowawcze i w urzędach politycznych i w posiadaniu rzeczy lub strojów. Rej głosi harmonijne współżycie z naturą, która wygłasza jego rytm. Nie ma wątpliwości, że zna odpowiedzi na każde pytanie, wie co to prawda i jest pewien boskiego błogosławieństwa. Znał życie poczciwego szlachcica w najdrobniejszych szczegółach, z własnego doświadczenia i obserwacji. Poczynił wiele cennych uwag na temat wychowania dzieci. Nie przywiązywał jednak zbyt wielkiej wagi do nauki, podziela w tym zakresie pogląd ówczesnej szlachty – przeciętność. Rej proponuje kalwinizm ale nie wykłada jego zasad, nie krytykuje też innych poglądów za wyjątkiem Arian. Wyśmiewa bezmyślne naśladowanie innych krajów i snobizm ale zaleca podróże zagraniczne, w celu poznania innych obyczajów. Wymienia drogi kariery stojące przed młodym szlachcicem: służba rycerska, dworska, godność poselska, urząd publiczny oraz życie ziemianina. Stanowczo nie poleca życia dworskiego, wiąże je z fałszem, obłudą i pochlebstwami. Wymienia niebezpieczeństw i pokusy grożące żołnierzowi, posłowi i urzędnikowi. Wyraźnie najlepszą drogą jest swobodny i niezależny żywot ziemianina.

Księga druga: Rok na cztery części podzielon – pochwała życia ziemiańskiego:

Zycie ziemianina zostało przedstawione na tle przemian zachodzących w przyrodzie.To one wyznaczają rytm cnotliwego i spokojnego życia gospodarza. Każdej porze roku przypisane są inne prace w polu. Każda z pór roku doceniana jest przez człowieka pracującego na wsi. praca jest dla niego źródłem radości i spełniania. Nikt nie jest w stanie zmienić odwiecznego rytmu natury.

Rej pisze: rok na cztery części podzielon:

Jesień – człowiek chodzi na polowania, zbiera grzyby, owoce, miód, strzyże rzepę i kapustę chowa do piwnicy. Zapełnia się spiżarnię: wszystko miło, wszystko się śmieje, wszystkiego dosyć.
Wiosna – należy pracować w ogrodzie, np. sadzenie i rozsadzanie młodych drzewek, pielęgnowanie (obcinanie) gałązek, zbieranie mszyc, czyszczenie i okopywanie krzaczków, zarybianie stawów.
Lato ? człowiek poczciwy obserwuje jak wszystko rośnie, dojrzewa i rozkwita. Zbiera jabłka, śliwki i ogórki. Słucha jak gęgają gąski, kurki gmerzą, jak jagniątka wrzeszczą, prosiątka biegają.
Zima ? człowiek poluje na większe zwierzęta, łowi ryby, pali w piecu, odpoczywa w domu z rodziną przy kominku i spożywa to co zgromadził: W ciepłej izbie usiądziesz, albo sam, albo z przyjacielem. A jeślić jeszcze Pan Bóg dziatki dał, toć już jako błazenkowie kuglują, żonka z panienkami szyje, też się z tobą rozmawia albo też co powiada, pieczenia się wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku, a kapłan tłusty z kluskami dowiera.

Wnioski:

Człowiek mówi zdrobniale określając dary natury, gdyż cieszy się z tego co daje mu przyroda
Jest pracowity wykonuje określone czynności o każdej porze roku.
Żyje w harmonii z przyrodą
Przez trzy pory roku pracuje a sumiennie, a zimą odpoczywa.
Ma szacunek do świata, który stworzył Bóg
Świat przypomina raj, bądź mityczną Arkadię.
Rytm przyrody, przypomina życie człowieka. Starość jest czasem uspokojenia i drobnych przyjemności.

Młody szlachcic, gdy zamieszka na wski szuka sobie żony równej pochodzeniem i majątkiem. Pędzi spokojny żywot człowieka poczciwego przepełniony zajęciami gospodarskimi i sąsiedzkimi. Człowiek poczciwy dba o własny dom przestrzegając zasad. Uważa, że nie tytuł szlachecki świadczy o godności ale realizowane wartości. Żyje w tzw. złotym wieku, spokojnie i w harmonii z wszelkimi dobrami jakie przynoszą kolejno pory roku. Praca na gospodarstwie jest źródłem radości. Stosunek między panem a chłopem został przedstawiony nieco nierealistycznie. Mamy tu do czynienia z pochwałą życia ziemianina: stateczności, w zgodzie z naturą, ale niezbyt bogatego.

Rej nigdy nie był za granicą, pozornie był przychylny podróżom ale tak na prawdę nie ufał obcym wzorom i nowinkom. Najbardziej cenił polskie obyczaje nad których upadkiem bardzo bolał.

Język Reja:

Rej pisze prosto i pogodnie w harmonii ducha i stylu. Jego język jest barwny i obrazowy. Używa wielu zdrobnień, obrazowych porównań, synonimów, pytań retorycznych, wyliczeń. Stosuje długie szeregi zdań współrzędnych złożonych i wyrażenia potoczne, przysłowia. Trafnie określa rzeczywistość stosując przy tym dowcip i humor. Tworzy dzieła syntetyczne i uniwersalne, lubi konkret, często pisze rozwlekle, rzadziej rubaszni i wulgarnie.

Rej nie odwoływał się do klasycznej harmonii w sztuce. Nie pisał wytwornie i nie dbał o kunsztowną kompozycję dzieł. Mimo to pozostaje wielkim poetą, który wpłynął na kształtowanie polskiej literatury.