Tytuł: O poprawie Rzeczypospolitej
Autor: Andrzej Frycz Modrzewski
Gatunek: publicystyka – dział piśmiennictwa, który oprócz funkcji komunikatywnej i poznawczej pełnił funkcję perswazyjną. Wpływa na sądy i opinie odbiorców. Tworzy system publicystyczny, który jest połączeniem stylu artystycznego, naukowego, potocznego, urzędowego. Prezentuje bieżące wydarzenia z różnych dziedzin życia, np. polityczne, kulturalne, społeczne.
O utworze:
Tekst napisany po łacinie, przeznaczony dla ludzi wykształconych. Wydrukowany po raz pierwszy w Krakowie w 1551r., gdzie na skutek kościelnej cenzury nie ukazały się dwie księgi: O kościele i O szkole. Wydrukowany w całości w Bazylei w 1554r. Traktat uznawany jest za największe dzieło polityczne epoki. Obejmuje bowiem najważniejsze najważniejsze reformy ustrojowe, które trzeba było w tym czasie wprowadzić. Proponowane zmiany były tak nowatorskie, że wprowadzono je dopiero w okresach późniejszych. Modrzewski wiedział, że wyeliminowanie znaczącej roli szlachty było w tym okresie niemożliwe. Krytykował więc przywileje rodowe, wynikając z pochodzenia szlachty. W tekście wyraźnie widać wielkie zaangażowanie autora i jego troskę o losy kraju. Autora cechuje ponadto patriotyzm i głęboka myśl humanistyczna. Celowo zadedykował utwór królowi i szlachcie, wiedział że bez ich poparcia nic się nie zmieni.
Budowa:
Dzieło składa się z 5 ksiąg:
- O obyczajach – rozważania o człowieku, jego naturze i idealnym ustroju, który zapewni szczęście wszystkim obywatelom. Człowiek jest ze swojej natury dobry, zaś dążenie do tego dobra jest naszym obowiązkiem. Państwem rządzić muszą dobre obyczaje, (…) te obyczaje, które ludzie poważni i zacni zgodnie pochwalają i które się wiążą z dobrymi ustawami. Dobre obyczaje to przyzwyczajenie się do tego co uczciwe. Podobnie jak złe, z tym że te ostatnie wynikają także z niewiedzy. Życie zgodne z dobrymi obyczajami jest niełatwe toteż należy podjąć trud samodoskonalenia się przez wiarę i życie zgodne z przykazaniami. Jeśli ktoś nie przestrzega zasad, oznacza to że nie umie odróżnić dobra od zła. Niewiedza prowadzi do postępowania wbrew boskim nakazom, dlatego stworzenie silnego państwa, należy rozpocząć od edukacji. Młodzież należy wychowywać aby ceniła cnotę i nienawidziła występek. Rządzić powinien króla a pomagać powinni mu w tym posłowie, senatorowie i osobiści doradcy. Senatorowie powinni kierować się uczciwością, bezstronnością i rozwagą. Autor tworzy obraz doskonałego obywatela, jego cech i ciążących na nim obowiązkach moralnych i etycznych, które w szczególności dotyczą urzędników. Rej twierdzi, że wszyscy obywatele są równi wobec prawa i nie zgadza się z tym, że w Polsce różnych ludzi obejmuje różne prawo. Szczególnie widać to na przykładzie kary śmierci: chłop za głowę szlachcica zapłaci śmiercią a szlachcic zabijając chłopa uiszcza karę 10 grzywien, gdy szlachcic zabije szlachcica płaci 100 grzywien. Tyle mieści w sobie niedorzeczności ta nierówność karania, że dziwić się trzeba, jak mogła ona przyjść komuś do głowy. Rej chciał aby utworzono urząd dozorcy obyczaju. Autor tworzy wizję idealnego państwa nie możliwą do zrealizowania.
- O prawach – Obyczaje są źródłem postaw na, których powinny opierać się kary. Ustanawiając prawa należy jednakowo karać się chłopów, chrześcijan, arystokrację i szlachtę. Swoje poglądy opiera na Biblii i przykazaniach. Nadużycia i nierównomierność skutkuje osłabieniem państwa i może wywoływać niepokoje społeczne. Wolność jest poskromieniem złych skłonności i błędów, a nie lżejszym karaniu występków. Magnaci, szlachta i urzędnicy powinni być nawet surowiej karani niż chłopi i osoby prywatne. Prawo należy stale ulepszać. Część można przejąć z prawa rzymskiego, gdyż zawiera ono wiele stale aktualnych postanowień. Prawo należy spisać w jasny sposób jednakowy dla ludzi jednego narodu. Prawu podlegać ma nie tylko szlachta, stale dążąca do zwiększania swych praw ale także władca.
- O wojnie – Każda wojna jest zła ponieważ powoduje nieszczęścia i tragedie zwykłych ludzi. Ponadto dzieli wojny na sprawiedliwe, czyli obronne i niesprawiedliwe czyli zaczepne. Wojen należy unikać, jedynym wyjątkiem jest uczestniczenie w wojnie obronnej. Woja szczęśliwa i słuszna ma swoja przyczynę. Jest prawnie wypowiedziana, uprzednio przygotowana i poprzedza ją życie w zgodzie z nauką Jezusa. Wojny sprawiedliwej nie prowadzi się dla bogactwa i sławy, lecz dla pomniejszenia krzywd, których inaczej nie da się naprawić. Korzyści z wojny nigdy nie przewyższą strat jakie poniesiono. król ma być odpowiedzialnym ojcem ojczyzny.
- O kościele – Proponował rozwiązywanie sporów religijnych na zgromadzeniach soborowych, wątpił tym samym w nieomylność papieża. Każdy powinien przestrzegać praw ustalonych na soborze, w którym udział biorą duchowni i ludzie świeccy. Posłowie delegowani na sobór powinni wyróżniać się wykształcenie, wiedzą i odwagą. Kazanie zawiera postulaty reform w kościele katolickim. Pisarz zwraca uwagę na nawrócenie i kwestie niematerialne. Frycz jest zwolennikiem swobód wyznaniowych i tolerancji religijnej dla wszystkich wyznań chrześcijańskich. Chciał uniezależnienia Kościoła od państwa.
- O szkole – Zwraca się tu uwagę na rolę nauki i wiedzy w życiu człowieka, a także na związek pomiędzy silnym państwem a wykształconym społeczeństwem. Należy propagować oświatę, otwierać szkoły i zwiększyć pensje nauczycielom. Szkoła jako rodzicielka najlepszych praw. Powinny ją utrzymywać klasztory jako, że dochody ich są bardzo znaczne.
Postulaty reformatorskie Modrzewskiego:
Zauważamy silne tendencje demokratyczne autora
- Celem państwa jest zapewnienie obywatelom szczęśliwego i dostatniego życia. Zaś obywatele to wszyscy, którzy mieszkają razem w Rzeczypospolitej
- Króla powinny wspomagać grupy światłych obywateli.
- Władza królewska powinna być wzmocniona a władza feudałów ograniczona.
- Król miał być obieralny i powoływany przez obywateli, czyli także chłopi powinni wybierać króla. Pochodzenie władcy nie jest boskie
- Wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa sądowego
- Stał w obronie mieszczan i chłopów, którzy nie mogą dochodzić sprawiedliwości, wobec często okrutnej szlachty.
- Proponował spisać jednolite prawa.
- Wojna jest rzeczą złą, państwa powinny współistnieć pokojowo
- Dopuszczalna jest wojna obronna.
- Wojsko powinno być główną siłą zbrojną państwa, które utrzymywaliby obywatele, za wyjątkiem nadmiernie obciążonych chłopów.
- Szkoła wymaga reform, nakładów finansowych, szacunku dla profesorów
- Młodzież należy od najmłodszych lat przyzwyczajać do pracy
- Chorzy i kalecy powinni korzystać ze specjalnie dla nich budowanych przytułków i szpitali a zdrowi żebracy powinni pracować.
- Człowiek jest z natury dobry, można zaufać jego naturze
- Państwo powinno być rządzone sprawnie, sprawiedliwie i surowo
- W państwie powinna obowiązywać tolerancja religijna
- Rozdział władzy państwowej w państwie od kościelnej, a kościół powinien być uniezależniony od Rzymu
- Państwo powinno ingerować w nauczanie dzieci i młodzieży, co przygotowałoby do pełnienia obowiązków obywatelskich.
- Solidne przygotowanie naukowe powinno być podstawą przy wyborze osób na urzędy świeckie i kościelne.
Język i styl Modrzewskiego:
Używa zdań złożonych, najczęściej oznajmujących ale występują także pytania retoryczne, wykrzyknienia i rozkaźniki z partykułą niech, niechże oraz zawołania. Plastyczny i obrazowy język sprawiał, że odbiorca zgadzał się z racjami autora. Dodatkowo zawsze stosował czas teraźniejszy, co jeszcze bardziej unaoczniało wagę problemów.