Dawne procesy językowe:
- Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych, to proces fonetyczny, który zachodził w grupie języka prasłowiańskiego i oznaczał zmiękczenie tylnojęzykowe k, g, ch, które jeśli znajdowały się w sąsiedztwie samogłoski przedniej i, e, ę > ? jeru miękkiego zmieniały się w: k > c, u; g > dz, i; ch : sz, cz.
- Przegłos polski to także proces fonetyczny. Polegał na przemianie e > o lub e > a jeżeli znajdowało się po spółgłosce miękkiej a przed spółgłoską twardą przedniojęzykową (s, t, n,d,z) E + (b, d, s, z,u, r) > ’o, ’a, np. ręka – ręcę, mucha – musze, gwiezda – gwiazda, wieziesz – wiozę, jedziesz – jadę, bielszy – biały, mierzyć – miara
- Zanik jery na przełomie XI i XII w. W języku prasłowiańskim istniały jery, czyli półsamogłoski, których brzmienia nie znamy. Wyróżniamy jer miękki i jer twardy. Jery zanikały zostawiając po sobie ślady w zależności od zajmowanej pozycji w wyrazie. Jeżeli jer znajdował się w pozycji słabej, czyli na końcu wyrazu lub przed sylabą z samogłoską to zanikał. Jeżeli jer był miękki to pozostawiał po sobie miękkość. Gdy jer znajdował się w pozycji mocnej, czyli po nim występowała sylaba z jerem słabym, wtedy nie zanikał ale przechodził w e (wokalizacja). Jeżeli był to jer miękki mocny, to powodował miękkość spółgłoski go poprzedzającej.
Skutki zaniku jerów:
- wzdłużenie zastępcze – jeżeli jer występuje na końcu wyrazu lub przed sylabą zawierającą samogłoskę, zanikał. Jeżeli znajdował się przed sylabą zawierającą inny jer przechodził w e.
- miękkość spółgłosek, które znajdowały się przed jerem miękkim
- e ruchome – występowanie lub brak w tematach wyrazów samogłoski e, co zauważa się przy odmianie np: dzień – dnia, mgła – mgieł
- zanik iloczasu – nastąpił na przełomie XV i XVI w. Samogłoski długie a, o, e uległy ścieśnieniu. Zamiast długości przybierały inne brzmienie, które jednak było niewygodne i uproszczono je na przełomie XVII i XVIII w.
- akcent – w pierwszej fazie występował swobodny, na przełomie XV i XVI w. ustalił się akcent inicjalny ( na 1 sylabę), wreszcie w wieku XVI ustalił się akcent paraksytoniczny, czyli na drugą sylabę od końca i funkcjonuje on do dziś. Wyjątkowo akcent może występować na 3 sylabę od końca:
- wyrazy obcego pochodzenia zakończone na -ika, -yka, np. republika, Ameryka
- liczebniki złożone zakończone na -sta, -set, np. czterysta, osiemset
- w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym, np. powiedzielibyśmy, wzięliście
- w liczbie pojedynczej, w 3 osobie liczby mnogiej w trybie przypuszczającym, np. mówiłbym, przenieśliby
- Akcent może także padać na 4 sylabę od końca, w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasowników w trybie przypuszczającym, np. zapłacilibyśmy, miałybyśmy
Współczesne procesy językowe:
Zmiany zachodzące w polszczyźnie w ostatnich latach polegały głównie na zwiększeniu ilości wyrazów obcych. Nasz język szybko je przyswaja, a dodatkowo rozpowszechniane są w środkach masowego przekazu. Sporo wyrazów, znanych nam od dłuższego czasu przestaje być używane jedynie przez wąskie grupy zawodowe czy środowiskowe. Np. karimata – cienki materac, chip – część komputera, dywagacje – rozwlekłe mówienie, mop – rodzaj miotły.