Literatura i piśmiennictwo

Literatura:

W literaturze religijnej i świeckiej najważniejszy był dydaktyzm. Anonimowe dzieła tworzono na większą chwałę bożą (ad maiorem Dei gloram). W sposób moralizatorski przedstawiano w nich wzorce osobowe, które należało naśladować. Często posługiwano się przykładem aby ukazać marność świata i najważniejszy cel człowieka, jakim było spotkanie z bogiem. Powszechnie używano alegorii, czyli obrazowego przedstawiania pojęć abstrakcyjnch takich jak grzech, cnota, rozum, miłość, sprawiedliwość.Ludzie głęboko wierzyli w liczby. Przepisywali znaczenie kolorom, np. czerwień ? męka Chrystusa, biel ? niewinność, żółty ? zdrada. Powszechnie wierzono w duchy, czary i smoki.

Wędrownych poetów nazywano:

  • trubadurzy
  • truwerzy
  • wajdeloci
  • rybałci
  • skaldowie
  • aojdowie
  • aojdzi.

Pieśnie miały tematykę religijną ale także sprośną.

Poezja miłosna rozwinęła się w południowej Francji, uprawiali ją tam nadworni śpiewacy (trubadurzy). Mówiła o tym, że rycerz jest niewolnikiem swojej damy, której obyczaje i uroda stają się dla niego kultem. Według poetów włoskich miłość to siła, która uszlachetnia zakochanego mężczyznę i wnosi go w sferę cudownych boskich doznań.

Początkowo tworzono głównie po łacinie, z upływem czasu i rozwoju państw, zaczynano tworzyć w językach narodowych. Książki byli wielkiem luksusem o ogromnej wartości. Przepisywano je ręcznie w klasztorach i bogato zdobiono.

Średniowieczna literatura jest nam znana tylko w części, która pozostała do dzisiejszych czasów. Możemy ją podzielić na europejską i polską, którą dzieli się na:

  • historiografia – Kronika Polska Galla Anonima,
  • hagiografia – Legenda o św. Aleksym,
  • liryka maryjna – Bogurodzica, Żale Matki boskiej pod krzyżem,
  • dance macabre – Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią,
  • świecka – O zachowaniu się przy stole, satyra na leniwych chłopów

Inny podział literatury średniowiecza na religijną i świecką, przy czym obie nawiązywały tematyką do ideałów chrześcijańskich.

literatura religijna literatura świecka
Bogurodzica,

Żale Matki Boskiej pod krzyżem,

Legenda o św. Aleksym

O zachowaniu się przy stole,

Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią,

Satyra na leniwych chłopów

W średniowieczu wypracowano pewne reguły pisarskie. Dotyczyły budowy wierszy i prozy, wskazywały na istnienie podziałów prozy i poezji a nawet definiowały gatunki, np. carmina – pieśni, tragedia, komedia, historia, satyra. Zacierały się różnice pomiędzy literaturą piękną a piśmiennictwem. Do literatury zaliczano także kroniki, kazania, mowy, traktaty itd. Powstawały także nowe gatunki oparte na kulturze chrześcijańskiej, np.

  • żywoty świętych
  • dramat liturgiczny – sceny przedstawiane podczas nabożeństw, obrazowały przybycie trzech kobiet do grobu i zmartwychwstanie Jezusa
  • misterium – z łac. tajemnica, czyli sztuka dramatyczna prezentująca fragment z Biblii, ukazujący chrześcijańskie dzieje ludzkości. Składały się z  upadku człowieka i odkupienia.
  • moralitet – początkowo bohaterem był człowiek (motyw everymena) toczący walkę pomiędzy dobrem a złem, przedstawiano ją z pomocą alegorii, uosobienia cnót (Męstwo, Czystość) i grzechów (Pycha, Kłamstwo), kończy się nagrodą lub karą w zależności od tego czy bohater wybrał dobro czy zło.

Zadanie literatury:

  • wychowanie i pouczenie ludzi,
  • potępienie zła,
  • afirmacja dobra,
  • poszerzenie wiedzy,
  • zachowanie pamięci o ważnych ludziach i wydarzeniach

Ogólna charakterystyka piśmiennictwa:

Cechy piśmiennictwa średniowiecznego:

  • dominująca tematyka religijna
  • anonimowość ? epoka nakazywała skromność, religijność i pobożność, aby nie łamać zasad, nie podpisywano dzieł.  Skoro życie doczesne się nie liczy nie warto aby twórcy zabiegali o sławę i zaszczyty. Ważne było dzieło a nie nazwisko autora, Bóg i tak wiedział kto był twórcą.
  • dwujęzyczność – zapisywano w języku narodowym i po łacinie, która uchodziła za język międzynarodowy i kościelny
  • alegoryczność – ludzie średniowiecza byli niewykształceni, a wykształceni stosowali alegoryczność, która umożliwiała przedstawianie pojęć abstrakcyjnych przez rzeczy doczesne
  • dydaktyzm i moralizatorstwo ? literatura powstaje aby pouczać
  • utwory średniowieczne najpierw funkcjonowały tylko ustnie, potem były zapisywane przez skrybów, koszt spisanie jednej książki był bardzo wysoki, sięgał wartości kilku wsi, dopiero wynalazek druku umożliwił rozpowszechnienie książek.

Pisownia polska:

Opiera się na alfabecie łacińskim, natomiast na głoski, których brak w języku łacińskim a występują w Polskim wprowadzono:

  • dwuznaki, np. sz, dz, rz,
  • znaki diakrytyczne (kropki, przecinki)
  • haczyki, np. ż, ę, ź, ą

Początkowo te same głoski oznaczano w różny sposób. Pierwszy polski traktat ortografii napisał dopiero w 1440 r. Jakub Parkosz. Znacznie utrudnia to rozumienie i odczytanie średniowiecznych tekstów.

Zabytki języka polskiego:

IX w. ? Geograf Bawarski jest najstarszym zabytkiem, napisany w języku łacińskim, w tekście znajdują się nazwy plemion polskich: Ślężanie, Dziadoszanie, Goplanie, Słowianie.

X w. Dagone udex jest to dokument, w którym Mieszko I oddawał swoje państwo pod opiekę papieża (990 r.). Pojawiają się tam nazwy plemion i miejscowości: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin, Prusowie, Rusowie.

XI w. kronika Tchietmara, który był Meserburskim biskupem Niemieckim, opisywał walki polsko-niemieckie. Używa nazw plemion, grodów i rzek: Ślężanie, Niemcza, Bóbr, Głoków, Krosno, wymienia także imię Bolesława Chrobrego.

1136 r. – Bulla gnieźnieńska to dokument papieża Innocentego II zawierający rejestr dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Znalazło się w nim 410 nazw własnych, miejscowości i osobowych. Nazwy występujące w tekście można podzielić na cztery grupy:

  • nazwy utworzone od określeń ukształtowania terenu lub charakterystyczne dla cech przyrody danego obszaru, np. Dolsko (od dół), Dębnica (od dębów), Łęczyca (od łąki), Czaple (od czapla), Jeziorany (od jezioro)
  • nazwy utworzone od nazw osobowych, od imion i przezwisk, np. Hermanowo (od Herman), Myślęcino (od Myślimir)
  • nazwy oznaczające potomków założycieli osady, np. Janowicy ? Janowice (osada potomków Jana), Goszczanowicy ?Goszczanowice (do potomków osady Goszczan)
  • nazwy tzw. Osad służebnych, utworzone od określeń związanych z wykonywaniem danego zawodu, rzemiosła, np. Rudnicy (od rudy), Konanie (os konia).

1270 r. – pierwsze w całości napisane po polsku zdanie. Zapisane w kronice cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. Brzmiało ?Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj?.

XIII w. – dwie pierwsze zwrotki Bogurodzicy. Pierwszy zachowany zapis datuje się na rok 1407

XIII w. ? liczne polskie nazwy i wyrazy w różnych łacińskich dokumentach

XIV w. ? kazania świętokrzyskie

XIV w. ? Psałterz Floriański, uchodzi za najpiękniejszy zachowany zabytek języka polskiego. Zbiór psalmów Pisma Świętego przygotowany dla królowej Jadwigi

XIV w. ? roty przysiąg sądowych

XV w. ?

  • kazanie gnieźnieńskie
  • Biblia królowej Zofii = Szaroszpatacka
  • Psałterz Puławski
  • Żywoty świętych
  • Modlitwy codzienne
  • Pieśnie religijne, kolędy
  • Legenda o św. Aleksym
  • O zachowaniu się przy stole
  • Satyra na leniwych chłopów
  • Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią
  • Glosy (objaśnienia polskie trudniejszych słów łacińskich na marginesach
  • Mammotrekty (zbiory glosów ? pierwsze słowniki)
  • Traktat z ortografii Jakuba Parkoszowica
  • Pierwsze druki modlitw codziennych