Opracowanie motywu niewoli
W polskiej literaturze motywy narodu pozostającego w niewoli pojawiły się wraz z zagrożeniem nie- : podległości kraju, a po rozbiorach stały się już jednym z podstawowych tematów naszego piśmiennictwa – siłą rzeczy, przede wszystkim emigracyjnego. Polska pozostająca w niewoli i możliwości odzyskania niepodległości to zagadnienia, które generalnie określają kształt naszej literatury romantycznej. Proza realistyczna okresu pozytywizmu dawała obraz codziennego życia w realiach trzech zaborów, walki o zachowanie polskości. Tragiczne doświadczenia narodu podczas niemieckiej okupacji znalazły odbicie w tysiącach utworów, do dzisiaj powracają do nich niektórzy pisarze, a motyw okupacji jest praktycznie niemożliwy do precyzyjnego oddzielenia od tematu wojny.
Mitologia
W mitologii odnajdziemy dziesiątki przykładów interesującego nas motywu. Na przykład Dedal byt przetrzymywany w niewoli na Krecie przez króla Minosa, Wciąż tęsknił za swym rodzinnym miastem, jednak król nie chciał mu zezwolić na powrót. Wobec czego Dedal obmyślił sposób ucieczki. Z ptasich piór zlepionych woskiem zbudował wielkie skrzydła i wydostał się z wyspy. Gdy Syzyf zdradził ważną tajemnicę bogów, Zeus wystał do niego Tanatosa – boga śmierci. Sprytny Syzyf złapał wysłannika i przykuł do ściany w piwnicy. Podczas nieobecności Tanatosa ludzie przestali umierać, wyludniło się Królestwo Zmarłych. Zatem bogowie wystali Aresa, by uwolnił Tanatosa. W podziemnym państwie Hades więził Korę.
Odyseja – Homer
Katastrofa flotylli dowodzonej przez wracającego do domu Odyseusza nastąpiła w kraju olbrzymów, ludożerców Lastrygonów. Ocalał tylko jeden okręt, resztę potężnymi głazami rozbili ludożercy, i on dotarł do wyspy bogini Kirke. Zaproszonych na ucztę żeglarzy napojono czarodziejskimi ziołami i zamieniono w świnie. Odys (pozostawał wtedy na okręcie) dostał od boga Hermesa jeszcze mocniejsze ziele, zmusił Kirke do odczarowania jego ludzi. W pałacu zostali zatrzymani przez cały rok, zatęsknili za ojczyzną. Kirke, przed wyrażeniem zgody na odpłynięcie, kazała odbyć Odysowi i jego towarzyszom podróż do podziemi, gdzie dusza wieszczka Terjezjasza przedstawiła bohaterowi przepowiednię: nie powinien jeść krów Heliosa, wprawdzie wróci do domu, ale na cudzym statku, tracąc wszystkich towarzyszy. Zabije też zalotników żony.
Biblia
Tak zwana niewola babilońska miała miejsce między 606 a 586 rokiem przed naszą erą, kiedy to mieszkańcy Judy zostali uprowadzeni przez Nabuchodonozora II do Babilonu. Jedni pozostawali w służbie władcy, inni zajmowali się handlem i rzemiosłem. Gdy Cyrus Wielki, król perski, zdobył Babilonię, zezwolił Żydom na powrót do kraju. Natomiast określenie dom niewoli odnosi się do Egiptu. Ignacy Krasicki Ptaszki w klatce, w klatce rozmawiają poddane personifikacji dwa ptaki: stary, pamiętający wolność i młody, urodzony już w niewoli. Młody czyżyk nie cierpi z powodu braku swobody, nie zna innego świata, natomiast stary wyznaje: Jam byt wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę. Odniesienia do sytuacji rozbiorowej Polski są w bajce zupełnie oczywiste.
Dziady cz. III – Adam Mickiewicz
Polska już we Wstępie jest widziana jako jedno wielkie więzienie (więzieniem narodów jest też cała imperialna Rosja z tego dzieła), staje się ofiarą kolejnych prześladowań, szczególnie wiele doświadczają ludzie młodzi, nawet zupełnie niewinne dzieci. Nowosilcow zamyka szkoty, na jego rozkaz aresztuje się i sądzi studentów. Przykładem takich działań jest sprawa uczniów wileńskich, których przywódcą był Tomasz Zań. W dzień wigilijny, to już pierwsza scena (tak zwana więzienna) więźniowie spotykają się w celi Konrada. Witają Żegotę (Ignacego Domejkę), nowego towarzysza niedoli, który został aresztowany chociaż nie brat udziału w spisku. Tłumaczą Żegocie, że przyczyną ich nieszczęść jest Nowosilcow. Tomasz (Zań) uważa, iż więźniowie nie mający rodzin winni brać całą winę na siebie, poświęcić się dla uratowania innych. Sam jest gotowy stanąć na czele tej grupy. Więźniowie rozmawiają o prześladowaniach w niewoli, opowiadają sobie przeżycia. Tomasz mówi o głodzie, osłabieniu. Sobolew-ski relacjonuje scenę, jaką widział, gdy prowadzono go na przesłuchanie: kibitki uwoziły na Syberię skazanych – byty wśród nich wynędzniałe dzieci. Wśród wywożonych był Jankowski, który krzyczał Jeszcze Polska nie zginęła, Sobolewski zauważył też drugiego ze znajomych. To torturowany Wasilewski – jego bezwładne zwłoki wrzucono do kibitki. Niewola w utworze jest pokutą za grzechy narodu, cierpieniem, które doprowadzi go do wolności.
Pożegnanie z Marią – Tadeusz Borowski
Tytułowe opowiadanie tego zbioru nie przedstawia obozu koncentracyjnego, ale realia okupowanej Warszawy. Jest to obraz bardzo odległy od heroicznych scen, martyrologii. Ludzie, by jakoś żyć, musieli dostosować się do nowych warunków bytu, przede wszystkim zajęli się handlem (również z Niemcami): handlowano wszystkim, nawet ludźmi uciekającymi z getta, którego tragedia właśnie się dopełnia. Bohater opowiadania (jak inni pracuje, bawi się, pije, handluje wódką) ma też świat prywatny, usiłuje znaleźć w nim miejsce dla miłości, poezji. Jego narzeczona została aresztowana podczas ulicznej łapanki, a jej los jest w tej sytuacji przesądzony, Marię wywieziono wraz z transportem żydowskim do osławionego obozu nad morzem, zagazowano w komorze krematoryjnej, a dato jej zapewne przerobiono na mydło.
Inny świat – Gustaw Herling-Grudziński
Grudziński od marca 1940 roku do 20 stycznia 1942 roku pozostawał w różnych radzieckich więzieniach, później w obozie w Jarcewie pod Archangielskiem. W więzieniu w Witebsku, w dusznych, zatłoczonych celach, ignorując podstawowe zasady higieny przetrzymywano bardzo różnych ludzi (przedstawicieli wielu narodowości, nawet księży, rabinów, radzieckich generałów) oczekujących wyroków, zsyłki. Sam autor trafił do owego więzienia po wyczerpujących, wielogodzinnych nocnych przesłuchaniach (prowadzonych w Grodnie), podczas których uznano go za polskiego oficera pracującego dla niemieckiego wywiadu i ostatecznie wydano wyrok na podstawie tak sformułowanego oskarżenia: Zamierzał przekroczyć granicę sowiecko-litewską, aby prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim. Dopiero po paru miesiącach przetrzymywania pisarza w więzieniach wystano go w drogę do miejsca zsyłki – Jarcewa pod Archangielskiem. Podczas długiej podróży w nieludzkich warunkach narrator powoli poznawał mechanizmy rządzące światem więźniów. Przekonał się, że bezwzględnie dominują w nim urkowie (czyli więźniowie kryminalni), którzy narzucają swoje porządki wszystkim, mają ogromną przewagę nad więźniami politycznymi. W trakcie podróży dużo rozmawiano, nawiązywano znajomości, wymieniano się zasłyszanymi informacjami. Obóz w Jarcewie założono w 1937 roku, pierwsze grupy więźniów spały przy czterdziestostopniowym mrozie w szałasach z gałęzi, dziennym pożywieniem byt talerz zupy i trzysta gramów chleba. W latach czterdziestych Jarcewo tworzyły już liczne, otoczone drutem kolczastym, baraki mieszkalne i pomieszczenia różnych obozowych instytucji, doprowadzono linię kolejową – więźniowie pracowali przy wyrębie lasów, obóz stanowił wielkie centrum przemysłu drzewnego.
Żołnierz polski – Konstanty l. Gałczyński
Bohaterem wiersza jest jeden z polskich żołnierzy, którzy we wrześniu 1939 roku, pomimo bohaterskiej obrony, musieli ulec miażdżącej przewadze Niemców. Wraca z niewoli, idzie ze spuszczoną głową, powoli, pogrążony w rozpaczy, przygnębiony. Nie ma broni, jest bezsilny, czuje się bezdomny w ojczystym kraju, wojna zniszczyła jego świat, zabrała mu wszystko. Nawet nadzieję.
Literatura
- Mitologia
- Odyseja – Homer
- Biblia
- Dziady cz. III – Adam Mickiewicz
- Pożegnanie z Marią – Tadeusz Borowski
- Inny świat – Gustaw Herling-Grudziński
- Żołnierz polski – Konstanty l. Gałczyński
Przydatne cytaty
- Niczego nie można zbudować na niewolnictwie, chyba, że bunty niewolników. – Antoine de Saint-Exupéry
- Daleko trudniej ukochać niewolnika, aniżeli pisać o zniesieniu niewoli. – Adam Mickiewicz