Na skróty
Opracowanie motywu sarmatyzmu:
Sarmatyzm to ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów.
Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych stanów i narodów, a także o swej złotej wolności. Kultura sarmacka ulegała orientalizacji (wpływy tureckie) w stroju i obyczajach: kontusze, żupany, karabele, wschodnie kobierce, czapraki i buńczuki, pasy lite i jedwabne, złote guzy i janczarskie kapele.
Sarmatyzm to ideologia i styl życia szlachty polskiej. Byt formacją kulturową, która ostatecznie ukształtowała j się w Polsce na początku XVII wieku i stanowiła swego rodzaju reakcję na kryzys tendencji uniwersalistycznych, na wszystkie zjawiska wywołane przez reformację i zwalczającą ją kontrreformację. Był też dzieckiem osobliwego na tle krajów Europy , ustroju społeczno-politycznego Polski demokracji szlacheckiej. Wyrastał z potrzeby odnalezienia możliwie głębokich, co odpowiadało naszej narodowej megalomanii, korzeni polskości. Doszukano się ich w Sarmatach, koczowniczych plemionach pochodzenia irańskiego, które znad Wołgi powędrowały na Zachód. Sarmatyzm określał styl życia szlachty od XVII wieku do niemal połowy XIX wieku. Legenda o sarmackim rodowodzie, pochodzeniu szlachty , stała się podstawą wiary w wyższość stanu szlacheckiego. Ukształtowała się również odmienna kultura sarmacka (tak zwany barok sarmacki) i specyficzne wyobrażenia polityczne. Szlachta przypisywała sobie ogromną rolę dziejową, idealizowała przeszłość, szlachecką demokrację. Równocześnie kultywowano tradycjonalizm, dewocyjną religijność, niechętnie odnoszono się do kontaktów kulturalnych z innymi na-; rodami. Ideałem byt szlachcic-katolik, którego horyzont myślowy ograniczał się do najbliższego otoczenia. W późnym baroku sarmacka mentalność już zdecydowanie odcinała się od kultury europejskiej, bez reszty pogrążała w samouwielbieniu. Naczelną ideą sarmatyzmu stało się umiłowanie wolności, ściśle wiążące się z XVII-wieczną koncepcją narodu szlacheckiego. Temu hasłu towarzyszyła duma z demokracji szlacheckiej jako zaprzeczenia tyranii monarchy.
Transakcja wojny chocimskiej – Wacław Potocki
Utwór jest próbą stworzenia narodowej epopei mówiącej o bohaterskich zmaganiach z najazdem tureckim, Poemat prezentował czyny narodowych bohaterów, stawił ich rycerskie cnoty, by pokazać, jak nisko upadli potomkowie tamtych herosów: pozbawieni rycerskiego ducha, ignorujący dobro publiczne, samowolni i rozmiłowani w zbytku. Gloryfikacja zalet sarmackich przodków łączyła się z gorzką świadomością poety, że nie będą one kontynuowane, że dzisiejsza szlachta nie jest zdolna do takiego wypełniania obywatelskich obowiązków. Sarmacki rodowód ma w pisarstwie Potockiego przywiązanie do tradycji, kult szlacheckiego pochodzenia, rodu, wystawianie rycerskich cnót szlachty i idealizowanie przeszłości Polski, którą przeciwstawia się skarlałej współczesności.
Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek
Jednym z najsłynniejszych polskich sarmatów jest Jan Chryzostom Pasek. W swych „Pamiętnikach” prezentuje on swój portret, jawiąc się czytelnikowi jako szlachcic i żołnierz, patriota i świetny kompan, słowem, wzór godny naśladowania. Nie stroni on jednak od zaczepek, bijatyk, alkoholu.
To dzieło jest najważniejszym dokumentem kultury sarmackiej. Znalazły w nim odbicie niemal wszystkie istotne cechy owej ideologii, świat jest postrzegany zgodnie z właściwymi sarmatyzmowi kategoriami widzenia rzeczywistości. Pasek nie wyobrażał sobie lepszego ustroju od szlacheckiej „złotej wolności”, byt dumny z jej zdobyczy, np. z wyboru, wbrew magnaterii, króla „Piasta”, czyli K. K. Wiśniowieckiego. Żyt w poczuciu bezwzględnej wyższości szlachty nad obywatelami innych stanów, zarazem uważał, że Polacy (oczywiście katolicy, niemal naród wybrany, Polska to „przedmurze chrześcijaństwa” są czymś znacznie lepszym od pozostałych narodów. Śmieszyły go obce obyczaje, ironizował z tego, co widział podczas wyprawy do Danii. Bliska była mu dewocyjna religijność, przywiązanie do zewnętrznych atrybutów wiary. Zgodnie ze wskazaniami sarmatyzmu, Pasek byt bezgranicznie przywiązany do tradycji, do tego, co dawne, polskie, oswojone od lat, dobrze znane. Odrzucał wszelkie nowinki, np. europejską modę. Rygorystycznie przestrzegał przyjętych w jego stanie form towarzyskich, konwenansów, z upodobaniem wygłaszał kunsztowne oracje, lubował się w imponującym mu przepychu. Obce byty mu wszelkie wewnętrzne dylematy, filozoficzne refleksje. Pozostawał pieniaczem, wybujałym indywidualistą nieskłonnym do posłuszeństwa, gotowym zaś do pijackich zabaw, burd, pojedynków w imię osobliwie traktowanego honoru. Odznaczał się przy tym przywiązaniem do ziemi, gospodarowania na roli. Całe Pamiętniki Paska tworzą, przedstawiają pewien ideał żołnierza i ziemianina, szlachcica-sarmaty.
Powrót posła – Julian Ursyn Niemcewicz
Obserwujemy postać Starosty Gadulskiego. Jest on uosobieniem negatywnych cech polskiego Sarmaty: człowiek ograniczony, zacofany, pełen przesądów, powtarzający bezmyślnie pewne schematy i uprzedzenia. Nie dopuszcza nawet myśli o jakichkolwiek reformach, zmianach w kraju. Natomiast oświeconym
Sarmatą jest Podkomorzy: światły obywatel, wielki patriota, zdecydowany stronnik reform państwa, który przeciwstawia się przesądom Gadulskiego.
Starosta Gadulski z tej komedii to uosobienie negatywnych cech polskiego Sarmaty: człowiek ograniczony, zacofany, pełen przesądów, powtarzający bezmyślnie pewne schematy i uprzedzenia. Nie dopuszcza nawet myśli o jakichkolwiek reformach, zmianach w kraju. Natomiast oświeconym Sarmatą (czyli jakby produktem kompromisu między tradycją, a wyzwaniami przyszłości) jest Podkomorzy: światły obywatel, wielki patriota, zdecydowany stronnik reform państwa, który przeciwstawia się przesądom Gadulskiego. Podkomorzy dba przede wszystkim o nowocześnie rozumiane dobro ojczyzny, jest człowiekiem mądrym i szlachetnym.
Zemsta – Aleksander Fredro
W „Zemście” Aleksandra Fredry natomiast wzorcowym okazem Sarmaty okazuje się być Maciej Raptusiewicz. Był on porywczy, skory do rękoczynów, żył w poczuciu swej bezkarności. Ma też szereg pozytywnych cech: jest wesoły, gościnny, otwarty, szczery.
Maciej Raptusiewicz pełnił czysto honorowy, tytularny i niezbyt wysoki urząd cześnika powiatowego (niegdyś cześnicy różnych szczebli mieli podawać królowi przy stole wino, potrawy, opiekować się piwnicą z trunkami władcy). Byt stryjem swej wychowanki Klary, której dobrami zarządza), prawdopodobnie nie posiadając znaczniejszego majątku. Jednak przyjmował pozy wielkiego pana, bogacza. Nie miał wykształcenia, byt niezbyt błyskotliwy, raczej ograniczony Wnikliwe myślenie nie stanowiło jego mocnej strony, podejmował natychmiast nagłe decyzje, wyróżniał się zapalczywością, porywczością, wybuchowością, w każdej chwili byt gotów do rękoczynów. Ten warchoł, zawadiaka byt niemal wzorcowym okazem Sarmaty. Żyjący w poczuciu bezkarności, trwał w szlacheckiej bucie, znajdował ujście dla wybuchowego temperamentu. Zajmując się intrygami, pisaniem miłosnych listów przyjął zupełnie obcą sobie rolę. Warchoł-Sarmata Cześnik ma też cechy pozytywne: jest gościnny, wesoły, otwarty, szczery, bywa rozczulająco nieśmiały wobec kobiet. Fredro tak ukazał tę zabawną postać, iż pomimo jej rozlicznych wad można Cześnikowi wiele wybaczyć, spotyka się on z większą sympatią czytelników niż Milczek
Literatura:
- Transakcja wojny chocimskiej – Wacław Potocki
- Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek
- Powrót posła – Julian Ursyn Niemcewicz
- Grób Agamemnona – Juliusz Słowacki
- Pan Wołodyjowski – Henryk Sienkiewicz
- Zemsta – Aleksander Fredro