Motyw władzy i władcy

Opracowanie motywu władzy i władcy:

Władza, jedna z największych ludzkich namiętności, musiała stać się powszechnym motywem literackim. Literatura pyta o jej pochodzenie, źródła (od władców z woli Boga do współczesnej demokracji), charakter i siłę, wskazuje patologiczne zjawiska towarzyszące sprawowaniu i władzy (i dążeniom do jej zdobycia). Chęć utrzymania władzy za każdą cenę i pokusa jej odebrania niejednokrotnie prowadziły do krwawych walk z politycznymi przeciwnikami, zmagań o przewodzenie narodowi, grupie ludzi. Bardzo szerokie zagadnienie to i wzajemne relacje pomiędzy władzą a społeczeństwem, na przykład kwestie wyobcowania władzy ze społeczeństwa, arogancji rządzących, zbrodni władzy w systemach i totalitarnych. Równocześnie pokolenia pisarzy przedstawiały własne wyobrażenia na te mat idealnego państwa (tak zwane utopie), sposobów rządzenia, tworzono godne naśladowania (lub przynajmniej za takie uważane w danej epoce) wzory władcy, ale również i poddanych

Mitologia

Przez dziesięć lat, bez ostatecznego rezultatu, Zeus walczył z Kronosem, który pozbawi) władzy Uranosa. W końcu uwolnił z Tartaru kiklopów i sturękich, z ich pomocą pokonał ojca. Wtedy to greccy bogowie podzielili się władzą. Zeus zapanował nad ziemią, niebem i Olimpem, Hades nad królestwem umarłych w podziemiach, Posejdon nad morzami. Zeus byt początkowo jednym z wielu bogów (pochodzenia indoeuropejskie-go), z biegiem czasu, rozwoju mitów i tradycji, znalazł się na szczycie hierarchii bóstw, został uznany za ich władcę. Pierwotnie był bogiem zjawisk atmosferycznych, np. deszczu, śniegu, błyskawic, co w rolniczym kraju, jakim była Grecja, już czyniło go postacią nadzwyczaj ważną. Zasadniczy wpływ na kształtowanie się wyobrażeń o Zeusie miał Homer, który nazywał go pierwszym spośród bogów, panem ludzi. Uważano Zeusa za wyraz spokoju, wiecznego ładu, sprawiedliwości oraz mądrości. Ceniono siłę tego boga, jego moc zniszczenia. To on przeniósł do świata ludzi reguły ustanowione przez siebie na Olimpie. Był posiadaczem wszystkiego w niebie i na ziemi, ojcem bogów i ludzi, od niego wszystko pochodziło. Potężny i wielki zasiadał na tronie, miał pod swą opieką wszystkie plemiona greckie. Dysponował ogromną władzą. Posejdon, syn Kronosa i Rei wychowany przez Telchinów, brat Zeusa, władał rzekami, morzami, wyspami oraz półwyspami. Byty mu podporządkowane wszystkie bóstwa, twory morskie i słodkowodne, sam mieszkał w morskiej toni. Hades to władca podziemnego świata, pan życia i śmierci, syn Kronosa i Rei, mąż Persefony. Brat Zeusa i Posejdona. Rządził duszami zmarłych, uważano go za władcę bezlitosnego, napawającego strachem, siedzącego z berłem w dłoni na tronie w podziemnym królestwie i narzucającego każdej istocie na Ziemi nieubłagane prawa śmierci. Otaczały go podziemne bóstwa, słudzy. Przedstawiany jako brodaty mężczyzna w średnim wieku, trzymający w jednej ręce róg obfitości, natomiast w drugiej narzędzia rolnicze – modlili się do niego rolnicy jako do „Plutona” (rozdawcy bogactw). Władza potężnych greckich bogów nie by-ta nieograniczona. Mogli podejmować decyzje tylko zgodnie z Przeznaczeniem, które uosabiały Mojry – trzy siostry (początkowo byty jednym bóstwem), córki Zeusa i Temidy mieszkające w pałacu niedaleko Olimpu. Czuwały one nad losem każdego człowieka, przędły (ale też przecinały) nić jego żywota. Zdarzały się też konflikty pomiędzy bogami, a ziemskimi władcami. Na przykład Dionizos usiłował zaprowadzić swój kult w Tebach, lecz Penteus, król tego miasta, stanowczo się temu sprzeciwił – został rozszarpany przez dotkniętą szaleństwem matkę.

Odyseja – Homer

Odys (Odyseusz, w wersji łacińskiej Ulisses) byt herosem niemal równie stawnym, jak Herakles. Król Itaki (małej, skalistej wysepki), bohater wojny trojańskiej, mąż Penelopy, ojciec Telemacha. Byt władcą sprawiedliwym, znakomitym wodzem, wojownikiem, żeglarzem, którego odwagę i mądrość bardzo ceniła Atena (będąca uosobieniem właśnie mądrości i patronką wojowników), traktowała jak swego ulubieńca. Odyseusz był niespokojnym duchem, ciekawym świata, chciał poznawać coraz to nowe krainy Wyróżniał się przy tym zarówno wytrwałością, jak i ostrożnością, nieufnością (nawet wobec Ateny), podejrzliwością, umiejętnościami pokonywania przeciwieństw, cierpliwością oraz przebiegłością – chętnie posługiwał się podstępami. Jak ogromna większość greckich herosów, nie znał litości w zemście. Wrócił spod Troi na Itakę nie tylko jako ojciec rodziny, ale również prawowity władca, który znów objął rządy. Odys stał się bohaterem licznych utworów literackich różnych epok, choćby Metamorfoz Owidiusza, Boskiej Komedii Dantego, Powrotu Odysa Stanisława Wyspiańskiego, Biblia. Pismo Święte przedstawia różne sposoby sprawowania władzy i wiele jej organów, np. wiejskie zgromadzenia, także przywódców rodów, królów oraz cesarzy, reprezentantów imperiów (np. Piłat, rzymski prokurator Judei), lokalne rady (Sanhedryn). W Biblii mocno akcentuje się niebezpieczeństwa związane ze sprawowaniem władzy, przede wszystkim władzy królewskiej. Władza winna mieć określone granice, rządy reprezentujące Boga winny każdemu zapewnić sprawiedliwość. Król był w Izraelu nazywany pomazańcem, od czego pochodzi określenie Mesjasz. Pierwszym królem byt Saul. Za doskonałego władcę uznano króla Dawida (umiłowanego przez Boga i ludzi), ale nawet i on nie miał absolutnej władzy nad swoimi poddanymi. Następnych królów powoływano z rodu Dawida, który wybrał sam Bóg. Pierwszym królem Izraela (oraz wszystkich innych ludów) byt sam Bóg (jego władza miała wymiar uniwersalny kosmiczny), a przymierze Boga z Izraelem żywo przypomina umowę zawieraną między królem i jego poddanymi. Król byt zaledwie sługą Boga, a nazywany synem Bożym nigdy nie byt uważany za Boga. Jezus konsekwentnie odrzucał wszelkie próby uczynienia Go królem (chociaż pochodził z królewskiej linii Dawida), a mimo to byt oskarżany o uzurpowanie sobie władzy królewskiej w sensie ziemskim, chociaż przypominał: Królestwo moje nie jest z tego świata. W Apokalipsie św. Jana Chrystusa przedstawia się jako króla, Króla Królów. Święty Paweł uważał, że wszelka władza na ziemi pochodzi od Boga – ta koncepcja, przejęta przez Tomasza z Akwinu, przez stulecia ciążyła nad europejskimi wyobrażeniami na temat władzy, obowiązku posłuszeństwa wobec niej. Pierwsi chrześcijanie, mimo wszystko, żywili nadzieję na odrodzenie doczesnego królestwa Dawida na ziemi. Nowy Testament zapowiada nadejście królestwa eschatologicznego (Bożego, niebiańskiego, zatem ostatecznego), w którym zapanuje wieczne szczęście – Jezus porównał je do uczty weselnej. Jezus jako pan-tokrator (wszechmocny pan świata) to częste w sztuce wyobrażenie Chrystusa-wtadcy wszechświata, siedzącego na tronie umieszczonym na potrójnej tęczy i zazwyczaj mającego w ręce otwartą Biblię.

Pieśń o Rolandzie

Kult władcy stworzony w Bizancjum bardzo mocno wpływał na europejską moralistykę średniowieczną, która odwoływała się też do tradycji starożytnego Rzymu. Idealny władca to wybraniec Boga, niestrudzony obrońca chrześcijaństwa, ucieleśnienie ideałów walczącego Kościoła. Człowiek odważny, mądry, dobry, sprawiedliwy, hojny, troszczący się zarówno o Kościół, jak i poddanych, swój naród (ojciec ludu) Idealny władca średniowieczny winien mieć pewne cechy nadprzyrodzone: urodzić się w cudownych okolicznościach, Bóg może przemawiać do niego poprzez wizje, sny – przecież reprezentuje on Stwórcę na ziemi. Musi zatem kochać swych wasali, troszczyć się o ich dobro, bronić ich, być sprawiedliwym. Z jego postawy emanuje godność, dostojeństwo, powaga i siła. Właśnie taki byt Karol Wielki z Pieśni o Rolandzie (tego władcę opiewano i w innych utworach). Cesarz państwa Franków jest bohaterem wręcz symbolicznym: majestatyczny i dostojny starzec (w rzeczywistości miał wtedy 36 lat, a nie dwieście, jak napisano w poemacie), pobożny wybraniec Boga (z tej racji miewał nawet prorocze sny), niestrudzony obrońca chrześcijaństwa, ucieleśnienie ideałów walczącego Kościoła, który dokonał wielkich czynów, np. spustoszył Hiszpanię, wziął zamki, pogwałcił miasta. Był odważny (tęgi zuch), potężny, troszczył się zarówno o Kościół (każdym sposobem nawracał pogan), jak i poddanych (wręcz milowa! oddanych mu baronów), swój naród. Cechowała go również rozwaga, mądrość. Wyróżniał go sam wygląd zewnętrzny: Broda jego jest biała, a g/owa całkiem siwa: ciało piękne, postać dumna: kto by go szukał, temu nie trzeba go wskazywać. Według Pieśni Karol Wielki osobiście pokonał w pojedynku emira, a otuchy w boju dodawał mu św. Gabriel.

Legendy arturiańskie

Artur to historyczny, ale też na poły mityczny, wódz celtycki z drugiej połowy V wieku, postać z legend walijskich. Rezydował z rycerzami Okrągłego Stołu na zamku Camelot. Skutecznie bronił brytyjskiej, chrześcijańsko-rzymskiej cywilizacji przed zalewem Germanów; ponoć rozgromił najeźdźców w dwunastu bitwach. Został pochowany w Glastonbury, skąd jego prochy wyrzuciła Reformacja. W fantastycznych, literackich opowieściach o Arturze (reformatorze prawa, władcy unikającym wojen, rozlewu krwi) łączą się elementy pogańskich, późno celtyckich mitów, eposów z chrześcijaństwem, które zaludniło je własnymi postaciami mitologicznymi: pobożnymi mnichami, świętymi, średniowiecznymi rycerzami zasiadającymi przy stole Artura. Szybko król Artur stał się dla Europy symbolem cywilizowanych, rycerskich obyczajów, dworskich manier, jego postać powraca w sztuce różnych epok – aż do naszej współczesności.

Dzieje Tristana i Izoldy

Dobry król Marek był Władcą Kornwalii, mężem Izoldy – Tristan to jego siostrzeniec. Marek, rządzący z zamku Tyntagiel, pozostawał władcą mądrym, dzielnym i roztropnym. Pokochał Tristana, z największą serdecznością gościł go na swym dworze. Nawet zamierzał postarzeć się bezdzietnie, by przekazać tron Tristanowi. Izoldę chciał otoczyć miłością, odnosił się do niej z wielką czcią. Król padł ofiarą losu, został zdradzonym mężem i władcą, człowiekiem, któremu Fatum odebrało prawo do rodzinnego szczęścia, wychowania potomstwa. Do końca chciał wierzyć w niewinność żony, nie ulegał gwałtownym emocjom, próbował uratować małżeński związek. Kochał Izoldę. Marek to wzór dobrego, wyjątkowo szlachetnego, szczodrego oraz wielkodusznego władcy, właściwie sprawującego rządy, chętnie słuchającego rozumnych rad, zawsze umiejącego wybaczać winy Wyróżniał go, nawet w obliczu najtrudniejszych problemów, spokój.

Kronika polska – Gall Anonim

Opowieść o dziejach Polski Gali skoncentrował przede wszystkim wokół postaci księcia Bolesława Krzywoustego, który, podobnie jak Bolesław Chrobry (władca pobożny, wspaniałomyślny sprawiedliwy, hojny oraz szlachetny), został przedstawiony jako ideał średniowiecznego władcy. Już samo poczęcie i narodziny księcia, czego wymagały ówczesne wyobrażenia o doskonałym panującym, miały charakter cudowny: Bolesław, książę wstawiony l Z daru Boga narodzony / Modły świętego Idziego l Przyczyną narodzin jego. Bolesław, władca, wódz oraz rycerz, wyróżniał się niezwykłymi przymiotami ciała i umysłu, był zarówno silny, jak i mądry, odważny (odwagę demonstrował już w dzieciństwie, później zawsze pierwszy ruszał do boju, niczym prosty wojownik znosił trudy wojennych kampanii), pobożny, opiekował się Kościołem, zawsze rządził sprawiedliwie. W dziele dokonuje się apologia Krzywoustego jako wzorowego władcy, co wspiera ideę wskrzeszenia monarchii pod jego berłem, odnowienia potęgi Piastów. Krzywousty, wojowniczy Bolesław, wzór dzielności to zwycięzca w wojnach z Pomorzanami, Czechami, Prusami, Niemcami. Śmierć dobrego, idealnego władcy jest dla kraju zawsze nieszczęściem -tak było w przypadku odejścia ze świata Bolesława Chrobrego, którego następcą byt Mieszko II, ukazany przez Anonima jako władca nieudolny, szczególnie niekorzystnie prezentujący się na tle wielkiego poprzednika.

Kronika polska – Wincenty Kadłubek

Bolesław II Śmiały został w kronice uznany za bezbożnego mordercę (podstawą tej oceny był konflikt z krakowskim biskupem Stanisławom, który spór z władcą przepłacił życiem), natomiast kronikarz gloryfikuje postać księcia Kazimierza zwanego „Sprawiedliwym”. Miał to być, według autora kroniki, władca wyjątkowo rozsądny, cierpliwy, zrównoważony, waleczny i szczodrobliwy oraz posiadający jeszcze inne niebagatelne cnoty – na przykład pobożność, tak ważną dla Kadłubka, który głosił prymat ideologii kościelnej nad władzą świecką.

O poprawie Rzeczypospolitej – Andrzej Frycz Modrzewski

Dzieło traktuje głównie o funkcjonowaniu państwa, widzianego w sposób nowoczesny, kontrolującego praktycznie wszystkie dziedziny życia. Takie państwo winno zapewnić obywatelom opiekę, dbać o przestrzeganie prawa, chronić przed krzywdą i wyzyskiem. Wymagało to wzmocnienia władzy królewskiej – króla obieralnego, powoływanego na tron z woli obywateli, co przeczyło średniowiecznej teorii o boskim pochodzeniu władzy. Modrzewski uważał, że taki system jest znacznie lepszy od ustroju, w którym władcy samodzielnie nakładają podatki i rozpoczynają wojny, ustroju zwykle prowadzącego, zdaniem Frycza, do tyranii.

Odprawa postów greckich – Jan Kochanowski

Tragedia została poświęcona moralno-politycznym problemom państwa, jego istnienia i funkcjonowania. Dzieje Troi przeniosły wydarzenia ukazane w Odprawie w wymiar uniwersalny, ponadczasowy. Tragedia stała się dramatem o nieszczęściu zawinionym przez ludzi, zatem takim, którego można było uniknąć. Jest to też utwór o władzy, odpowiedzialności władców za losy narodu, którym rządzą – powinni sprawować daną im władzę w imię dobra poddanych, bowiem kiedyś przed Bogiem odpowiedzą za swe czyny: Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie, l A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, l Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono l l zwierzchność nad stadem bożym zawierzono: l Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi, / Żeście miejsce zasiedli boże na ziemi / Z którego macie nie tak swe własne rzeczy, l Jako wszystek ludzki mieć rodzaj na pieczy. Utwór mówi o racjach, argumentach na rzecz praworządnego państwa. Nosicielami owych racji są poszczególne postaci, których postawy wyrażają ogólniejsze typy zachowań społecznych. Od rozwiązania konfliktu pomiędzy owymi racjami zależy przyszłość państwa. Stary monarcha Priam jest nieudolny, słaby, krótkowzroczny, uzależniony od parlamentu (boi się podejmować samodzielne decyzje), łatwo ulega demagogom, nie umie unieść odpowiedzialności za losy państwa, nad jego interesami stawia dobro syna, nie umie zdobyć się na stanowcze kroki. Aleksander kieruje się prywatą, natomiast Antenor wnosi do dramatu polityczną mądrość i szlachetność. Gwałcenie w kraju ludzkich praw, anarchia, samowola, przekupstwo, zdrada, występek – to, jak poucza autor, droga wiodąca ku zgubie ojczyzny. Już nie raz w historii występki władzy i nierozsądne rządy doprowadziły do upadku królestw.

Kazania sejmowe – Piotr Skarga

Skarga, nadworny kaznodzieja Zygmunta III, wpływowy jezuita, opowiadał się zdecydowanie po stronie króla, być może stanowił nawet najsilniejszą osobowość w całym obozie królewskim. Nie tylko uznawał boskie prawa królów, ale i byt zdeklarowanym zwolennikiem absolutnej władzy królewskiej – sejm miał pełnić, według niego, tylko funkcje doradcze, konsultacyjne. Kaznodzieja osłabienie władzy królewskiej uznał za jedną z sześciu polskich chorób. Zdaniem Skargi idealne państwo powinno być krajem katolickim, gdzie polityka i religia są nierozdzielnymi sferami życia. Dał również klasyczny wykład koncepcji dwóch mieczy, to jest rozdziału władzy między kościołem i państwem.

Makbet – William Szekspir

Najczęściej Makbeta określa się mianem tragedii władzy. Ta ostatnia jest w utworze silniejsza od wszystkich ludzkich namiętności, chęć jej zdobycia prowadzi do przekreślenia norm moralnych, psychologicznych barier, Odmienia Makbeta w sposób radykalny, każe mu odrzucić wczorajsze zasady oparte na poczuciu dobra,sprawiedliwości, czyni go zdolnym do najpodlejszych czynów. Żądzy władzy u Szekspira towarzyszy ogromna ambicja, męska próżność, a zarazem początkowo uległość wobec kobiety. Przy czym, Lady Makbet nie próbuje zmieniać nastawienia męża, lecz systematycznie utwierdza go w przekonaniu o słuszności wybranej drogi, prowadzi od planów do czynów, wzmacnia argumenty. Przepowiednia czarownic mówiąca o tym, że jej maż zostanie królem idealnie trafiała w ambicje, aspiracje Lady Makbet – stąd tak chętnie i szybko w nią uwierzyła. Wiedziała przy tym, że jej udział w zbrodni jest gwarancją powodzenia intrygi. Rozumiała, iż losowi należy pomóc. Działała zgodnie z planem, bez roztrząsania moralnych wątpliwości, strachu, z wyrachowaniem, stale czuwała nad biegiem zdarzeń. Była żądna władzy, a odsunięcie przez męża słusznie pojmowała jako utratę wpływów, znaczenia, właśnie władzy. Makbet stał się tyranem-mordercą, nie mógł liczyć ani na poparcie szkockich panów, ani też ludu. Wielu natomiast wystąpi zbrojnie, by uwolnić Szkocję od takiego władcy. Bardzo zmęczonego życiem, niekończącą się walką i zbrodniami, pragnącego rycerskiej śmierci. W gruncie rzeczy do końca przypominającego sobie moralność, nie będącego nieludzkim potworem. Makbet nie byt zły z natury, uległ pokusie władzy, co doprowadziło go do moralnego upadku. Gdy zrozumiał, że przegrał bezlitośnie prowadzoną walkę, jakby zaczął sobie przypominać o przekreślonych ideałach. Porównuje się niekiedy Makbeta z Antygoną, rozpatruje na różnych płaszczyznach wybory dokonane przez te postaci. Makbet kierował się żądzą władzy Antygona pobudkami moralnymi, Makbet wiedział, że czyni zło, Antygona była pewna słuszności swych racji, nie zmieniała się jej postawa – w przeciwieństwie do Makbeta. Makbet poniósł zasłużoną karę, Antygona umarła niewinna (z tym można dyskutować). Źródła historyczne mówią, że Makbet, wódz szkocki, objął władzę, zabijając króla Dunkana l. Zapewnił krajowi dobrobyt, rządził sprawiedliwie. W 1056 roku został pokonany i zabity przez Malkolma III, syna Dunkana.

Do króla – Ignacy Krasicki

Utrzymany w formie monologu, przewrotny tekst został napisany z pozycji sarmackiej szlachty (typowego, przeciętnego szlachcica niechętnego królowi) zdecydowanie krytykującej władcę. Mnożąc owe zarzuty, autor konsekwentnie je ośmieszał, kompromitował, nie wprost chwalił króla, Listę zarzutów otwiera pretensja o to, że król pochodzi ze szlacheckiego, a nie z królewskiego rodu. Przeciwko władcy przemawia i to, że jest Polakiem – za czasów saskich, kiedy cudzy rządził, było lepiej. Król jest zbyt młody, nie posiada wystarczającego doświadczenia, by rządzić krajem. Argumentami przemawiającymi za Stanisławom Augustem nie są nawet: dobroć, mądrość, rozsądek, wykształcenie, wspieranie twórców i kultury. Wszystkie te zarzuty okazują się jedynie pozorne, poeta ironicznie obnaża ich bezsens. Przy okazji ośmiesza sarmacką szlachtę, jej konserwatyzm, megalomanię, ograniczenie umysłowe. Dokonuje tego, budując retoryczne pytania, przytaczając różne, nie zawsze mądre, ale powszechnie używane, sentencje, ukazując ich tylko pozorną uniwersalność. Utwór kończą wskazówki jak król powinien postępować – oczywiście są to rady znów przewrotne. Naturalnie, Stanisław August Poniatowski nie byt królem idealnym, sporo jego krytyków miało przynajmniej część racji, a obalone przez Krasickiego argumenty w rzeczywistości nie byty aż tak absurdalne. Jednak nie prawomocna, zasadna krytyka króla stanowiła przedmiot tego wiersza. Jest on przecież panegirykiem na cześć mecenasa artystów -w tym i samego autora,

Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz

Jagiełło, będąc wielkim księciem litewskim, przyjął chrzest, poślubił Jadwigę i został królem Polski. Sienkiewicz ukazał go jako człowieka bardzo religijnego, władcę wielkodusznego, ale również srogiego i porywczego, wybitnego wodza na polu bitwy, rycerza odważnego, który jednak wojnę traktował jak ostateczność, nigdy do niej nie dążył. Król byt wzorem rycerskości, szybko, jako wczorajszy poganin, przyswoił sobie zachodnie wzorce zachowań, stroju, postępowania na polu bitwy.

Konrad von Jungingen byt wielkim mistrzem Zakonu Niemieckiego w latach 1393-1407. Miał znaczne zasługi dla rozwoju, zagospodarowania ziem państwa krzyżackiego w Prusach. Rozumiał, że świetność Zakonu już się kończy, widział jego wewnętrzny rozkład, nie chciał wojny z Polską i Litwą. Sienkiewicz ocenił go niejednoznacznie, nadał mu wymiar niemal tragiczny, skontrastować z bratem UIrykiem, który, pełen pychy i zadufania, przekonania o militarnej oraz gospodarczej potędze Zakonu parł do wojny, zginął pod Grunwaldem. W tej postaci autor skumulował wiele negatywnych cech władcy: obłudę, cynizm, zakłamanie, pogardę dla słabszych, chciwość, okrucieństwo, całkowite lekceważenie nauk pomieszczonych w Ewangeliach, jakie powinny obowiązywać każdego rycerza, szczególnie zaś zakonnego.

Literatura:

  • Biblia
  • Mitologia
  • Odyseja, Iliada – Homer
  • Antygona, Król Edyp – Sofokles
  • Pieśń o Rolandzie
  • Dzieje Tristana i Izoldy
  • Kronika polska – Gall Anonim
  • Kronika polska – Wincenty Kadłubek
  • Legendy arturiańskie
  • Hamlet, Makbet, Król Lear – W. Szekspir
  • O poprawie Rzeczypospolitej – A. F. Modrzewski
  • Odprawa posłów greckich – J. Kochanowski
  • Kazania sejmowe – P. Skarga
  • Do króla – I. Krasicki
  • Grażyna, Konrad Wallenrod, Reduta Ordona, Dziady cz. III – A. Mickiewicz
  • Kordian, Balladyna – J. Słowacki
  • Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis – H. Sienkiewicz
  • Faraon – B. Prus
  • Rok 1984 – G. Orwell
  • Który skrzywdziłeś, Do polityka – Cz. Miłosz
  • Mała apokalipsa – T. Konwicki