Motyw wędrówki, podróży

Opracowanie motywu wędrówki:

Wędrówka  od najdawniejszych czasów towarzyszyła człowiekowi. Już ludzie pierwotni podróżowali aby zyskać pożywienie czy lepsze warunki bytowania. Wędrówka może mieć także charakter wewnętrzny, odbywa się wtedy we wnętrzu człowieka. W takim przypadku wiąże się z przeznaczeniem, szukaniem siebie, a jej efektem jest przemiana. Motyw wędrówki był chętnie wykorzystywany przez wielu twórców. Wędrówka stała się dla autorów sposobem na poznanie świata. Zapewnia ludziom możliwość rozwoju i poznania. Im więcej podróżujemy, tym więcej dowiadujemy się o innych i sobie samych. Możemy spojrzeć na to co nas otacza z szerszej perspektywy.

Z pewnością najlepszym sposobem poznawania świata i ludzi nadal pozostaje podróżowanie. Niemal każdy tęskni za dalekimi podróżami, Każdy z nas jest Odysem, Co wraca do -swojej Itaki, jak napisał Leopold Staff. Motywy podróży w literaturze, niezwykle liczne i stare, jak samo piśmiennictwo, mogą służyć w pierwszej kolejności opisowi ciekawych miejsc, egzotycznych krajów i ludów. Przynajmniej równie często podróż staje się metaforą ludzkiego życia, także rodzajem wyprawy w głąb siebie, poszukiwaniem wyboru drogi życia. Zarówno grecka mitologia jak i Biblia postrzegały los człowieka w perspektywie wędrówki – nie zawsze bezpiecznej, łatwej, zmuszającej do dokonywania bardzo trudnych wyborów kierunku marszu.

Biblia

Motyw wędrówki pojawił się w Księdze Wyjścia, gdzie pokazuje wędrówkę Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Tułacza ludzi trwała aż 40 lat, w tym czasie wiele się wydarzyło. Najważniejszym zaś wydarzeniem było otrzymanie od Boga dziesięciu przykazań. Tak długa wędrówka jest tutaj przyrównywana do życia ziemskiego ludzi, które ma swój kres u Boga. Biblia bardzo często odwołuje się do motywu wędrówki, w jej perspektywie ujmuje zarówno jednostkowe losy ludzi, jak i dzieje narodu Izraela. Po wyjściu z niewoli egipskiej, Izraelici przez czterdzieści lat tułali się po pustyni, ich podróż była oczyszczającą próbą, przygotowaniem do osiągnięcia celu wędrówki, to jest Ziemi Obiecanej. Podczas tej podróży Bóg dal swemu narodowi prawa, najpierw Dekalog, później przepisy bardziej szczegółowe. Sam Chrystus, od trzydziestego roku życia, byt jakby wędrownym nauczycielem, stale znajdował się w podróży, nie miał domu. Po śmierci Jezusa apostołowie rozpoczęli podróże misyjne, docierali nawet do odległych rejonów basenu Morza Śródziemnego.

Mitologia:

Demeter poszukująca córki, porwanej przez Hadesa do podziemi. Wędruje w jej poszukiwaniu. Gdy dowiedziała się gdzie jest postanowiła, że nie powróci już nigdy na Olimp. Sama skazała się na wygnanie, które doprowadziło do nieurodzaju na ziemi, Podróż przerywa dopiero, gdy Zeus nakazuje Hadesowi uwolnić Persefonę.

Odyseja – Homer

Jeśli Iliada była poematem wojennym, to głównym motywem Odysei są przygody powracającego spod Troi do domu Odyseusza, króla Itaki, jednego z najważniejszych bohaterów zmagań pod Troją. W Odysei Homer ukazuje nam 49 dni z dziesięcioletniej wędrówki Odyseusz spod Troi, do rodzinnej Itaki. Tytułowy bohater doświadcza wielu niebezpiecznych przygód, ale mimo tak długiej podróży nie poddaje się i wytrwale dąży do celu. Podróż Odyseusz to symbol drogi człowieka przez życie. Jego wędrówka do krainy umarłych Hadesu, była częstym motywem występującym w literaturze antycznej. Dziesięcioletnia podróż Odyseusza stała się w kulturze europejskiej synonimem upartej, niebezpiecznej wędrówki, podczas której bohater zobaczył miasta, ludzi wielu i poznał myśli. Akcja Odysei toczy się już po zburzeniu Troi, zaczyna się w dziesiątym roku tułaczki Odyseusza i trwa czterdzieści dni – o wydarzeniach wcześniejszych dowiadujemy się od samego głównego bohatera. Morskie wędrówki Odyseusza obejmowały wielkie obszary, odległości, a ich geografia jest wyraźnie niespójna, miejscami fantastyczna. Krainy realne to np. Egipt, Kreta, Cypr – to, co dzieje się w zachodniej części Morza Śródziemnego jest już niejasne, trudne do wskazania na mapie, często wręcz fantastyczne.

Eneida – Wergiliusz

Po upadku Troi ocalała zaledwie garstka osób, w tym Eneasz. Zabrał ludzi na okręt i wybrali się w daleką podróż aby znaleźć nowy dom. To właśnie potomkowie Eneasza zakładają nowe miasto – Rzym. W czasie podróży bohatera spotyka wiele przygód, schodzi nawet do podziemia.

Boska komedia – Dante Alighieri

W zaświaty wędrowano także w kolejnych epokach. Bohater „Boskiej-komedii” Dante widząc straszne cierpienia grzeszników, zaczął dążyć drogą, która doprowadzi go do Boga i raju. Dante, zabłądziwszy w lesie, przestraszony przez zwierzęta symbolizujące ludzkie grzechy, spotkał niespodziewanie ducha Wergiliusza, który z polecenia Boga poprowadził go przez krainę umarłych. Droga poety prowadziła przez Piekło, Czyściec, Raj (tu już przewodnikiem została Beatrycze), aż do Empireum, gdzie można było już odczuć obecność Boga. Mającą wymiar alegoryczny, symboliczny wędrówkę Dantego należy zapewne odczytywać jako duchową podróż człowieka od upadku, pogrążenia się w grzechu do oczyszczenia z win, nawet świętości.

Legenda o świętym Aleksym

Bohater Legendy o św. Aleksym porzucił żonę w noc poślubną, zabrał ze sobą tyle kosztowności ile mógł udźwignąć, rozdał je żebrakom, a następnie rozpoczął życie żebraka. Wędrując po świecie utrzymywał się jedynie z jałmużny. Jego asceza jest symbolem dążenia człowieka do boga i wiecznego zbawienia. Świętym, który zrezygnował z umartwiania się na rzecz wędrownego kaznodziejstwa, założył nawet wędrowny zakon franciszkanów.

Dzieje Tristana i Izoldy – J. Bedier

Tristan często podróżuje. Wyrusza także do Irlandii aby sprowadzić na dwór swego króla Marka Izoldę Jasnowłosą. Zakochał się nieszczęśliwie, aby zapomnieć podróżuje po całej Europie. Na koniec dociera do Bretanii, gdzie poślubia Izoldę o Białych Dłoniach. Ostatnia podróż w utworze należy do jego ukochanej, która przybywa przez morze aby pożegnać swą bratnią duszę. Niestety Izolda o Białych Dłoniach okłamuje męża i mówi mu, że okręt, który płynie ma spuszczone żagle, co miało oznaczać, że nie ma na nim jego ukochanej.

Kandyd – Wolter

Kandyd jest krewnym barona Thunderten-Tronckha. Wychowuje się w jego zamku w Westfalii, wraz z synem i siedemnastoletnią córką barona, Kunegundą. Któregoś dnia baron przyłapał Kandyda podczas zalotów do pięknej Kunegundy. Brutalnie wyrzucił go z zamku. Idący przed siebie, bez środków do życia, młodzieniec został podstępnie wcielony do armii bułgarskiej (w rzeczywistości pruskiej), walczył z Arabami (Francuzami). Dezerteruje z wojska wstrząśnięty okrucieństwami walk i zbrodniami popełnianymi przez żołnierzy na cywilnej ludności. W ten sposób rozpoczęła się wielka wędrówka tytułowego bohatera po świecie, wędrówka mająca przede wszystkim wymiar edukacyjny. Akcja utworu Woltera rozgrywa się w bardzo wielu miejscach, nieraz błyskawicznie zmieniają się jej realia: raz są to krainy rzeczywiście istniejące (np. Westfalia, Portugalia, Hiszpania, Turcja), innym razem fikcyjne, legendarne (ziemia Uszaków, Eldorado).

Elegia o sobie samym do potomności – K. Janicki

Janicki, po zakończeniu nauki w gimnazjum wyrusza w podróż do Włoch, by zdobyć wykształcenie na znamienitych uniwersytetach i zdobyć tym samym wszechstronne wykształcenie godne humanisty. Niestety w skutek choroby jest zmuszony powrócić do kraju.

Do snu – Jan Kochanowski

Gdy człowiek pogrąża się we śnie, jego dusza rozpoczyna wędrówkę. Odwiedza najróżniejsze miejsca, dociera nawet do sfer niebieskich.

Do gór i lasów – Jan Kochanowski

Kochanowski wspomina swoje życie, w tym liczne podróże po Europie. Wspomina odwiedzenie Włoch, Niemiec i Francji.

Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony – Pieśń XXIV ks II – Jan Kochanowski

Poetycka sława przeżywa pod postacią łabędzia, który odwiedza wszystkie kraje Europy. Wielkie dzieło poety zapewnia mu nieśmiertelność.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – I. Krasickiego

Motyw wędrówki występuje także w powieści I. Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, która przedstawia kolejne etapy podróży tytułowego bohatera. Bohater podczas każdej  z podróży uczy się czegoś nowego, np. na wyspie Nipu poznaje wartości, które prowadzą do szczęścia, zarówno osobistego jak i społecznego.

Lalka – Bolesław Prus

Rzecki w swym pamiętniku wspomina potowe lat czterdziestych dziewiętnastego wieku. Wtedy to, w 1848 roku, opuścił sklep Minęła, ku rozpaczy pryncypata, i wyruszył wspólnie z Augustem Katzem na Węgry. Walczyli tam w wielu potyczkach o wolność Węgier, wreszcie doszło do wielkiej bitwy z Austriakami. Było to bodaj ostatnie zwycięstwo powstańców. Rozpoczęta się tułaczka pokonanych, bezskuteczne oczekiwanie na pomoc. Zrozpaczony Katz zastrzelił się. Rzecki przez dwa lata wędrował po Europie. W grudniu 1851 roku wrócił do Polski. Przez rok bawił w Zamościu, w lutym 1853 roku znalazł się w Warszawie. Sam Wokulski został zesłany na Syberię, a owa zsyłka rozpoczęta najlepszy okres w jego życiu – tam poznał Suzina, tam mógł zajmować się nauką. Z Warszawy odbywał liczne podróże w interesach, często bywał w Paryżu, które to miasto wywierało na nim duże wrażenie swym ogromem, nowoczesnością.

Na Anioł Pański – Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Życie ludzkie – to przekonanie Tetmajer akcentował wielokrotnie – jest beznadziejną wędrówką bez celu, melancholijną podróżą dekadenta, upartym zmierzaniem donikąd. W wiersz zostały wpisane obrazy typowe nie tylko dla samego stylu Kazimierza Tetmajera, ale i całej poezji przekazującej wtedy pokoleniowe treści, uważanej na przełomie wieków za głos generacji. Jest tam cmentarz i grób młodej dziewczyny, puste pole i płynąca donikąd rzeka, mroczny, zasnuty mgłami krajobraz. Podmiot liryczny tego utworu wędruje przez nostalgiczny smutny krajobraz. Motyw wędrowca (i wędrówki) w liryce Młodej Polski to symbol nieuniknionego przemijania życia, a mówiąc dokładniej raczej nie symbol (nie jest wieloznaczny, można precyzyjnie nazwać jego treść, znaczenie ideowe), lecz alegoria bądź personifikacja (osmętnica, samotna dusza wędrująca przez przygnębiającą okolicę).

Kordian – J. Słowacki

W akcie II dramatu J. Słowackiego „Kordian” bohater podróżuje po Europie. Na zakończenie podróży, gdy znajduje się na szczycie Mont Blanc doznaje olśnienia. Nagle dociera do niego, że najważniejsza jest walka o wolność ojczyzny.Po nieudanej próbie samobójstwa, wyzdrowieniu, Kordian usiłuje odnaleźć zapomnienie w zagranicznych podróżach. Po wielu rozczarowaniach, dokonaniu podsumowania życia (dziś porównań celem stały się księgi podróżne), na szczycie Mont Blanc odnajduje cel w służbie dla ojczyzny. Wraca do Polski, staje się spiskowcem. Edukacyjna wędrówka rozczarowań i odrzucenia po Europie uświadomiła mu, iż rodząca się cywilizacja pieniądza jest oparta na zakłamaniu, a nie autentycznych wartościach moralnych lub społecznych (Londyn), nie będzie artystą (Dover), miłość zmysłowa reprezentowana przez kobiety interesowne może tylko rozczarować (Włochy), po rozmowie z papieżem utracił naiwną, ignorującą realia wielkiej światowej polityki wiarę dzieciństwa.

Statek pijany – Artur Rimbaud

Poemat napisany przez szesnastoletniego poetę przenosi czytelników w krąg obrazów związanych z metaforą ludzkiego życia jako wielkiej, niebezpiecznej żeglugi. Żegluga daje poczucie wolności, zapewnia coraz to nowe wrażenia, ale równocześnie rodzi i tęsknotę za bezpiecznym portem: spokojem, nawet śmiercią: O, niechaj dno me pęknie! Niech pójdę pod morze!

Pamiętnik z powstania warszawskiego – Miron Białoszewski

Bohater utworu stale wędruje przez zrujnowaną Warszawę w poszukiwaniu bezpieczniejszych miejsc schronienia, żywności, wody. Gdy na Woli pojawiają się uciekinierzy z innych dzielnic, Białoszewski wraca do mieszkania rodziców przy ulicy Chłodnej 40, później cała rodzina przenosi się na Ogrodową. Pomagając rannym, autor traci kontakt z rodzicami. Gdy ulicę Chłodną opanowali Niemcy, przedostaje się na Starówkę, mieszka u przyjaciela Swena koczującego wraz z rodziną w piwnicy Po bombardowaniach, dwudziestego dnia powstania, bohaterowie poszukują nowego schronienia. Ponieważ kościół Sakramentek jest już pełny zatrzymują się w piwnicy Izby Rzemieślniczej przy ulicy Miodowej. Niosąc ciężko rannego, Miron i Swen wychodzą, wraz z powstańcami, ze Starówki. Na Chmielnej Białoszewski odnajduje ojca, krewnych, znajomych. Tu też doświadcza skutków ciężkiego, trzydniowego bombardowania. Wiele razy zmienia miejsce pobytu, w końcu zatrzymuje się w Śródmieściu, przy ulicy Wilczej. Również i tu próbuje stworzyć sobie elementarne warunki życia. 3 października, nadzorowani przez Niemców, bohaterowie utworu opuszczają Warszawę. Celem jest obóz przejściowy w Pruszkowie. Miron z ojcem zgłaszają się do pracy w Opolu. Do Warszawy autor wrócił w lutym 1945 roku.

Przedwiośnie – St. Żeromski

Bohater „Przedwiośnia” St. Żeromskiego to Seweryn Baryka, który podróżuje wraz z synem do swojej ojczyzny Polski z Banku, gdzie w czasie wojny dorobił się majątku. W czasie ciężkiej podróżny Seweryn umiera ale na miejsce dociera jego syn Cezary. Gdy przybywa na miejsce szuka szklanych domów z opowieści ojca i udaje się kolejno do Warszawy, Nawłoci i ponownie wraca do Warszawy.

Mała Apokalipsa – T. Konwicki

W „Małej Apokalipsie” T. Konwickiego poznajemy dzień z życia człowieka, który ma poddać się samospaleniu. Literat cały dzień wędruje po Warszawie i rozmyśla o swoim wieczornym samobójstwie. W czasie jednego dnia doświadcza wielu wrażeń, zostaje nawet zatrzymany i pobity.

Literatura podmiotu:

• Księga Wyjścia
• Mitologia
• Odyseja – Homer
• Legenda o św. Aleksym
• Dzieje Tristana i Izoldy
• Kwiatki św. Franciszka
• Boska komedia – Dante Alighieri
• Do gór i lasów – J. Kochanowski
• Don Kichot – M. Cervantes
• Pamiętniki – J. Ch. Pasek
• Kandyd – Wolter
• Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki – I. Krasicki
• Powrót posła – J.U. Niemcewicz
• Cierpienia młodego Wertera – J. W. Goethe
• Sonety krymskie, Dziady cz. III – A. Mickiewicz
• Kordian, Beniowski – J. Słowacki
• Nie-boska komedia – Z. Krasiński
• Antek, Michałko, Lalka – B. Prus
• Latarnik, Trylogia – H. Sienkiewicz
• Sonet szalony – L. Staff
• Na Anioł Pański – K. Przerwa – Tetmajer
• Lord Jim – J. Konrad
• Chłopi – W.S. Reymont
• Ludzie bezdomni, Przedwiośnie – S. Żeromski
• Statek pijany – Artur Rimbaud
• Pamiętnik z powstania warszawskiego – M. Białoszewski
• Wesele – S. Wyspiański
• Proces – F. Kafka
• Ferdydurke – W. Gombrowicz
• Sklepy cynamonowe – B. Schulz
• Ludzie, którzy szli – T. Broniewski
• Mała apokalipsa – T. Konwicki
• Mały książę – A. de Saint-Exupery

Literatura przedmiotu:

• BŁOŃSKI Jan: Poeta wiecznej podróży / W: MACIEJEWSKA Irena: Wiersze Leopolda Staffa. – Wyd. 2 rozsz. -Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987.- S. 131-136. – (Biblioteka Analiz Literackich; 51) ISBN 83-02-03301-4
• FILIPOWSKA Hanna: Tułacze i wędrowcy / W: MŁODOPOLSKI świat wyobraźni: studia i eseje / red. Maria Podraza-Kwiatkowska. – Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977. – S. 11-48
• GRADKOWSKI Henryk. „Drogi” Mickiewicza / Język Polski w Szkole Średniej. – 1999/2000, nr 2, s. 71-78
• INGLOT Mieczysław. Kordian: drogi i bezdroża w konstrukcji losu tytułowego bohatera / Język Polski w Szkole Średniej.- 1999/2000, nr 2, s. 62-70
• KOSMAL Lucyna, STEFAŃSKI Janusz, WĄTRÓBSKI Adam: Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium. – Warszawa: Wydawnictwo Kram, 1998. – Rozdz.: Odyseusz jako inspiracja literackiego motywu wędrowca (homo viator). ? S. 50-53 ISBN 83-86075-47-3
• KULMOWA Bożena. Trop w trop za Kubusiem Fatalistą i jego Panem / Język Polski w Szkole Średniej. – 1999/2000, nr 2, s. 52-61
• POZNAŃSKI Jacek, MARGULA Jerzy, LOGOS Mateusz: Wzorcowe prezentacje 100 tematów: nowa ustna matura z języka polskiego. – Warszawa: Skrypt, 2004. – Rozdz.: Wędrówką jest życie człowieka – omów funkcje motywu wędrówki w wybranych utworach literackich. – S. 180-183 ISBN 83-89522-39-X
• WĘDRÓWKA / W: SŁOWNIK motywów literackich / red. Agnieszka Nawrot et al.; oprac. haseł Teresa Kosiek et al. – Kraków: Wydawnictwo ?GREG?, 2004. – S. 253-261 ISBN 83-7327-394-8
• WIECZORKIEWICZ Anna. Drogi życia i drogi poznania. Alegoryczne wizje wędrówki w literaturze dawnej // Pamiętnik Literacki. – 1993, nr 2, s. 3-28WOJTAK Maria. O modlitwie pielgrzyma – uwagi filologa / Język Polski w Szkole Średniej. – 1999/2000, nr 2, s. 92-99

Sztuka:

• Syn marnotrawny – Hieronim Bosch
• Powrót syna marnotrawnego – Rembrant van Rijn

Film:

• Kanał – reż. A. Wajda
• Mała apokalipsa – reż. Costa Gavras