Legenda o św. Aleksym

Tytuł: Legenda o świętym Aleksym

Autor: anonimowy

Czas i miejsce powstania: Azja Mniejsza, około V-VI w.

Gatunek: hagiografia (z gr. hagios – święty, grapho – piszę) – literatura opisująca życie i śmierć świętych, o charakterze dydaktycznym. Obejmuje legendy, żywoty świętych i męczenników. Popularne w średniowieczu, pełniły wtedy funkcję dydaktyczną, rozpowszechniały katolicyzm i zalecały ascezę. Gatunkiem hagiografii jest legenda, która zawiera elementy fantastyki i cudowności. Tematem były początkowo żywoty świętych, dopiero w XVII w. legendę zaczęto kojarzyć z podaniami ludowymi.

Literatura hagiograficzna przekazywała ludziom poprzez przykłady, drogę do zbawienia, którą można było osiągnąć wyrzekając się bogactwa, modląc się, kontemplując i naśladując ideały.

Historię spisano w X w. Pierwsza część dzieła to apostrofa do Boga, z prośbą o oczyszczenie, to inwokacja. Utwór to rodzaj liryki bezpośredniej (zwrotu do adresata), gdzie małżonka świętego Aleksego zwraca się do swojego męża. Podmiot liryczny wypowiada się w 1 os. l.poj. czasu przeszłego. Żona wspomina to co się wydarzyło zwracając się do męża w formie apostrofy.

Najstarszy rękopis pochodzi z XV w. i znajduje się obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej. Tekst składa się z 241 wersów, napisanych głównie ośmiozgłoskowcem.

Losy św. Aleksego:

Ojcem Aleksego był Eufemian (król) a matką Aglijas, długo modlili się aby bóg obdarzył ich dzieckiem. Aleksy wychował się w bogatym rzymskim domu, w duchu chrześcijańskim. Gdy miał 26 lat rodzice postanowili, że się ożeni z księżniczką Famijaną. Jednak Aleksy porzucił ją w noc poślubną. Zwrócił jej pierścień zaręczynowy, nie skonsumował małżeństwa. Udał się do rodziców i zabrał ze sobą tyle złota ile mógł udźwignąć. Później rozdał kosztowności żebrakom i sam udał się na wędrówkę żebraczą. Został żebrząc pod kościołem, czas spędzał na modlitwie i rozmyślaniach o Bogu. Na progu kościoła zdarzył się pierwszy cud. Klucznikowi objawiła się Maryja schodząca z obrazu. Kazała mu otworzyć kościół Aleksemu: odemknij mu kościół boży ać na tym mrozie nie leży. Działo się to często, więc wkrótce rozeszła się wieść o cudach. Aleksego obwołano świętym, mimo to nie chciał rozgłosu, aby go uniknąć wyruszył więc w podróż, której celem okazał się być Rzym, z którego pochodził. Spotkał ojca i poprosił go o jałmużnę, ten jednak nie rozpoznał w żebraku syna. Zamieszkał pod schodami rodzinnego domu, żywił się resztami z pańskiego stołu, służba wylewała na niego pomyje i wyśmiewała się z niego. Nikt z rodziny nie rozpoznał w nim zaginionego syna. Po 16 latach takiego życia bliski był już śmierci, napisał list w którym zrelacjonował swój żywot i umarł. Gdy zmarł zaczęły dziać się kolejne cuda, wszędzie samoistnie zaczęły bić dzwony, co dziwiło ludzi. Niewinne dziecko powiadomiło ludzi o śmierci Aleksego, co uznano za cud. Ludzie wychodzili z domów. Wyruszyły procesje z gromnicami i feretronami, a gdy się zeszły wszyscy klęczeli przed ciałem. Nawet papież z kardynałem i cesarzem chcieli zobaczyć gdzie umarł Aleksy. Księża próbowali wyjąć Aleksemu list z ręki ale uczyniła to dopiero żyjąca w czystości żona zmarłego. Podobno woń ciała Aleksego miała moc uzdrawiającą, każdy kto się do niego zbliżył został uzdrowiony. Świece przy zmarłym paliły się żywym ogniem. Gdy Aleksy umarł zdawało się, ze w Rzymie wybuchł pożar.

Żona św. Aleksego była pełna sprzeczności, wewnętrznie rozdarta. Z jednej strony zgadza się na tułaczkę świętego, a z drugiej była smutna, tęskniła i czekała na powrót męża, poszukiwała go i pragnęła jakiegoś znaku. Miała poczucie zmarnowanego życia, w związku z tym pogardzała żebrakami. Początkowo oczekując na męża była młoda i piękna ale z czasem zaczęła ukrywać uczucia, przez co stała się zimna i twarda. Była dumna z powołania męża i z jego świętości ale jednocześnie czuła straszliwą rozpacz gdy umarł.

Święty Aleksy został przedstawiony w sposób jednoznaczny, wyrzeka się majątku a jego atrybutami stają się sakwa, kił i głosiennica. Konsekwentnie realizuje swój cel, nazywany jest stworem i płazem ale także mędrcem rybakiem, który wyszedł z siecią na połów i ruszył w chwale. Oddał się Bogu bez reszty i poszedł za Jezusem. Wyrzekł się wszystkiego aby dostąpić świętości. Wiódł doskonałe życie i godnie umarł, mimo że bez patosu na progu swojego rodzinnego domu. Jego przeciwieństwem był Roland.

Nawiązania:

  • Opowieść małżonki świętego Aleksego ? Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983). Motyw porzuconej w imię wyższych celów żony. Opowiada o jej przeżyciach, ludzkiej tęsknocie i buncie wobec straty miłości. Nawiązania do uległości i samopoświęcenia żony.

Plan żywota (z reguły był wyidealizowany):

  • Narodziny w zamożnym domu
  • Wyrzeczenie się bogactw, zaszczytów i szczęścia rodzinnego
  • Życie w ascezie: fizycznej (cielesnej, życie w skrajnej nędzy) i duchowej, niezwykła pobożność i pokora
  • Śmierć, której czas najczęściej znali święci i cuda dziejące się po niej

Wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej:

  • Prolog – prośba o natchnienie i wyrozumiałość czytelników w formie apostrofy
  • Właściwa opowieść – odpowiada o narodzinach, dzieciństwie, młodości, cnotliwym małżeństwie, cuda, kult za życia, cierpienia, prześladowania, umartwianie, scena męczeńska lub świętobliwa śmierć i pogrzeb
  • Cuda pośmiertne