Tytuł: Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają, a także i zbytki, i pożytki dzisiejszego świata
Autor: Mikołaj Rej
Gatunek: dialog, nacechowany dydaktyzmem traktat polityczny z elementami satyry
Na skróty
Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem – streszczenie
Pan, Wójt i Pleban to sąsiedzi, którzy zamieszkują na wsi. Poruszają wiele spraw, które zaprzątały umysły ówczesnych Polaków zatroskanych o losy Rzeczypospolitej. Wygłaszają wiele opinii na temat reform, które chciano wprowadzić w tym okresie. Krytykują na wzajem siebie i swoje przywary ale nie są bezmyślni w sporze, wiedzą że rozmawiają o ważnych sprawach społecznych.
Przedstawiciele trzech grup społecznych omawiają najważniejsze choroby dręczące polską rzeczywistość. Dostaje się tutaj praktycznie każdemu, nie oszczędza się nawet poważnych zawodów i stanów. Wójt i Pan nie przepadają za sprzedającym odpusty Plebanem, chcą aby jego pobożność wypływała z serca a nie z kasy wiernych. Najgorzej wiedzie się najsłabszym i najbiedniejszym chłopom, na których nakładane są liczne ciężary. Rozpusta i zbytek warstw panujących może doprowadzić do upadku państwa Polskiego.
Troska o sprawiedliwe państwo i dobro ojczyzny jest motywem przewodnim utworu. Warto zaznaczyć, że Rej nie wysuwa żadnych postulatów reformatorskich a jedynie wskazuje niedomagania i błędy. Jego postawa jest zatem moralizatorska, przypomina czytelnikowi o cnocie, jako o uczciwości wobec samego siebie, innych i swoich obowiązków.
Rozmawiają ze sobą przedstawiciele trzech stanów: Pan, Pleban oraz Wójt. Tematem ich dyskusji są ludzkie proste sprawy: problemy polityczne, społeczne i obyczajowe. Utwór skupia się na rozmowie Pana z Plebanem, z tym że Pan chce mieć w wójcie przyjaciela. Pan atakuje duchowieństwo, które nie wypełnia swoich obowiązków, zarzuca brak wykształcenia i chciwość. Pleban z kolei krytykuje prywatę, przekupstwo i życie posłów ponad stan. Szlachta pełniąca urzędy, często popełniała błędy, toteż oskarża się ich o kłamstwo i egoizm. Wójt z kolei przedstawia punkt widzenia gnębionego chłopstwa. Każdy z opowiadających zna swój stan i o nim opowiada. Utwór wyraża program szlachty walczącej o egzekucję praw: ograniczenie władzy duchowieństwa i króla na rzecz szlachty, zreformowanie sądownictwa, systemu obrony państwa i skarbu. W tym utworze krytykuje się głównie dwie grupy:
- duchowieństwo ? bogacenie się (łapówki), lenistwo, łakomstwo, kłamstwo, udzielanie fałszywych odpustów, chciwość, duchowni zbierali podatki od chłopów. Niewywiązywanie się z duszpasterskich obowiązków: zasypianie, nie urozmaicenie mszy i nie odpowiadanie ich. Obłuda wśród kaznodziei. Pobieranie ofiar od wiernych (dziesięcina i kolęda) i tłumaczenie tego zasługami w niebie. Odpust przypomina jarmark. Duchowieństwo bogaci się przez odpusty i kupuje sobie kosztowne stroje. Duchowieństwo walczy o ziemskie zaszczyty i wygodne życie, dają zły przykład.
- szlachtę ? krytyka kłamstwa, chęci bogacenia się, kłótni sejmu i posłów, dbanie o własne interesy . Brak patriotyzmu wiąże się także z życiem ponad stan, roztrwanianie majątków, ucisk na chłopów poprzez obowiązek pańszczyźniany, pijaństwo, obżarstwo, świadome niszczenie pracy chłopów poprzez np. polowania, trwonienie pieniędzy na kosztowne stroje.
Chłopi to grupa, która cierpi przez kłótnie wyższych stanów. Chłopstwo musi płacić zbyt wysokie czynsze, podatki, dziesięcinę a nie posiada praw obywatelskich. Stosuje się na nich kary cielesne. Szlachta i duchowieństwo bronią się, stwierdzając że życie chłopa jest proste. To oni ponoszą ciężar odpowiedzialności za obronę słabszych i opiekę nad nimi. Wiadomo jednak, że są to tylko wymówki i dorabianie ideologi do wygodnej rzeczywistości. Słowa wójta są podsumowaniem przekazu Reja, oba stany obwiniają się nawzajem:
Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam wszystkim zewsząd nędza?
Chłopi dalej są jednak wykorzystywani i zmuszani do ciężkiej pracy. Problemem jest także przemarsz wojsk, obowiązek ich wykarmienia spoczywał na chłopach.
Na koniec uosobiona Rzeczypospolita zarzuca słabość i kłótliwość swoim obywatelom. Nie dbanie o dobro Rzeczypospolitej: kłótliwość na sejmach, forsowanie własnych propozycji. Głupota i zacofanie intelektualne. Sejmy są kosztowne i długotrwałe. W efekcie państwo jest słabe. Nic więc dziwnego, że Rzeczypospolita sama narzeka:
Już za jedno zaglądam z daleka,
Znajdzie li też jeszcze gdzie człowieka,
Aby mię wżdy kto z łaską wspominął,
Bacząc, że mój stan prawie utonął.
Rzeczpospolita jest zasmucona z powodu niewierności swoich obywateli. Powinni kochać ojczyznę i wytrwale pracować na rzecz jej dobra. Polacy zamiast wprowadzać w życie zacne ideały, kłócą się, dbają tylko o własne interesy i nie robią nic by poprawić sytuację.
Tematyka społeczna ukazuje konflikty i dysproporcje społeczne. Rej dostrzega zagrożenia dla Rzeczypospolitej, które muszą wynikać z konfliktu oraz z egoizmu klas uprzywilejowanych.Nie zaproponowano jednakże żadnego programu reform. Po raz pierwszy napisano tak zdecydowaną mowę polityczną. Jest ona jednak nieco przesadzona, gdyż sytuacja Polski w połowie XVI w. nie była aż tak zła.
Bohaterowie
Pan – typowy przedstawiciel średniej szlachty, przejęty losami kraju. Początkowo śmiały i zaczepny, w późniejszej części utworu spokojniejszy. To on oskarża duchowieństwo o zaniedbywanie swoich obowiązków, wytyka nieuctwo i chciwość. Kler w tamtym czasie często skupiał się na gromadzeniu dóbr doczesnych. Księża często nie odprawiali porannych mszy, gdyż w nocy biesiadowali. Liturgia była hałaśliwa i chaotyczna. Mimo, że księża nawoływali do życia w prawdzie i religijności sami często mieli więcej na sumieniu niż parafianie.
Wójt – do ataku na księdza prowokuje go Pan. Początkowo tłumaczy się niewiedzą, wydaje się być zastraszony, sprawia wrażenie, że nie rozumie sporu. Po chwili jednak okazuje się, że doskonale wie co się wokół niego dzieje. Demaskuje chciwość i pazerność wiejskich kaznodziei. Chłop pracuje przez cały rok a Pan i Pleban zabierają mu wszystko: Małom się anu nawoził, Bo ten jeszcze bardziej groził? Przez cały rok żerują na pracy chłopa: Urzędnik, wójt, szołtys, pleban, | Z tych każdy chce być nad nim pan. Wójt krytykuje także szlacheckie zbytki, bo to on ponosi ich konsekwencje. Szlachta żąda od chłopów coraz więcej aby zapewnić sobie wystawny styl życia.
Pleban – ostro krytykuje postępowanie posłów, szczególnie kłótliwość i prywatę, życie szlachty ponad stan i przekupstwo urzędników. Nie potrafi obronić się przed zarzutami stawianymi duchowieństwu.
Upersonifikowana Rzeczpospolita – pojawia się na końcu utworu i skarży się na swych przełożonych słabość.
Problematyka Krótkiej rozprawy
Tekst wydrukowany w 1543r. to rok kulminacyjny renesansu. Obrazuje stosunki społeczne w XVI w. Polsce. Utwór ukazał się pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek.W tamtych czasach funkcjonowało powiedzenie: Nasza rzecz Rożkowa, co oznaczało beznadziejną sprawę, nie do załatwienia. Napisany został wierszowanym ośmiozgłoskowcem (2100 wersów). Napisany zapewne z myślą uczynienia z niego broszury politycznej.Ma charakter dydaktyczny. Mamy tu do czynienia z krytyką przedstawicieli różnych stanów, którzy są ze sobą w konflikcie.
Tekst poprzedzony jest wierszem, pt. Ku dobrym towarzyszom, który jest deklaracją ideową poety. Rej to typowy człowiek renesansu, który pochwala zainteresowanie światem tak przydatne każdemu człowiekowi. We wstępie do utworu autor wyjaśnia jego treść:
Rozmawia tu z sobą trojaki stan:
Pan, Wójt prosty, trzeci z nim Pleban,
Wyczytając przypadłe przygody,
Skąd przychodzą ludziom zyski i szkody.
Dzieło napisane potocznie
- ośmiozgłoskowcem, z drobnymi wyjątkami
- rymy parzyste, zwykle żeńskie
- napisane językiem pospolitym, szlacheckim prostym i niewyszukanym, właściwie potocznym,
- częste zwroty gwarowe lub regionalne
- zwyczajne pytania
- nieporadność językowa i częsta rozwlekłość
- trafny dobór przenośni i porównań
Rejowi brakowało humanistycznego wykształcenia, co odbijało się na stylu. Z łatwością przychodziło mu opisywanie sytuacji satyrycznych, trudniej było z wyrażaniem uczuć. Stosował pytania retoryczne, wykrzyknienia, zwroty codzienne, bezpośredni zwrot do adresata.
Rej jest bardzo krytyczny wobec społeczeństwa. Stawia wiele zarzutów i piętnuje liczne wady, ale czyni to posługując się humorem i sarkazmem.
Cechy renesansowe
- problemy społeczne
- troska o kraj
- dążenie do przeprowadzenia reform
- radość człowieka, który cieszy się życiem ziemianina
- pogodna afirmacja świata
Rej a humanizm
Mała znajomość antyku nie stanowiła dla Reja przeszkody aby tworzyć. Większość jego utworów to przeróbki z humanistycznej literatury łacińskiej. Pisał konkretnie o rzeczach mu bliskich, np. Wizerunek własny żywota człowieka bardzo poczciwego (1558). To barwna historia młodzieńca, wędrowca uczącego się filozofii od 12 mędrców. To dzieło to średniowieczny moralitet opowiadający o uniwersalnej prawdzie na temat ludzkiego losu. Cechy renesansowe utworu: zwykłe przeżycia, porządek natury, satyryczne scenki. Utwór określa poczciwe życie Reja. Cechy nie renesansowe to: brak umiaru, długie wyliczenia, bardzo szczegółowe opisy. Wizerunek należy do renesansowej literatury paretycznej, czyli pouczającej. Przedstawiają nowy ideał człowieka dążącego do sławy. Często takie utwory określamy jako: wizerunek, zwierciadło, żywot. Najsłynniejsze z nich powstały w Italii autorstwa Niccolo Machiavelli (Książę, 1532) i Baltazara Castiglione.
Rejowa parentyka nastawia na praktykę, obyczajowy konkret, dostępność. Stanowi zapis życia i świadomości szlacheckiego stanu.