Oświecenie w Polsce

Na skróty

Wstępna charakterystyka oświecenia w Polsce:

Trwało długo i dzieliło się na 3 fazy:

wstępna – zaczyna się w latach 40. XVIII w. i trwa do 1765r.
dojrzała – czasy stanisławowskie 1765-1795
schyłkowa – 1795-1815 (1822)

Faza wstępna:

Trwa jeszcze w czasach saskich, czyli za panowania Augusta II Mocnego i Augusta III, którzy doprowadzają RP do upadku, szlachta ma za duże kompetencje.

Pierwsze działania mądrych i odważnych, którzy chcieli reform należały do: S. Leszczyńskiego, Konarowskiego i braci Załuskich

Stanisław Leszczyński – żył we Francji. Dwukrotnie był wybierany na króla ale zawsze musiał abdykować, gdyż stronnictwo, które go popierało było zbyt słabe. Chciał zmian ale uważał, że należy pozostawić liberum veto. Wydał dzieło pt. Głos wolny wolność ubezpieczający.

Biblioteka Załuskich (1747) to pierwsza biblioteka przeznaczona dla użytku publicznego. Została założona w 1747r. w Warszawie przez Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich jako Biblioteka Rzeczypospolitej. Księgozbiór zawierał zarówno prywatne zbiory Załuskich, jak i tytuły gromadzone podczas działalności instytucji w Polsce i za granicą. Spełniała rolę ośrodka umysłowego

Collegium Nobilium (1740) Jednym z celów działaczy polskiego oświecenia było dokonanie reformy przestarzałego szkolnictwa, w większości przypadków prowadzonego przez zakony. Pierwszą doniosłą inicjatywą tego typu było założenie w 1740r. przez Stanisława Konarskiego szkoły z internatem prowadzonej przez pijarów – Collegium Nobilium. Konarski dbał o wykształconą kadrę nauczycielską. Wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty, np. historia, prawo, ekonomia, ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Działalność szkoły utorowała drogę nowym inicjatywom oświatowym, np. Komisji Edukacji Narodowej (1733).

Stanisław Konarski (1700-1774) był człowiekiem bardzo dobrze wykształconym, uczył się m.in w Rzymie. Pisał programy nauczania i podręczniki, dbał o poprawność polszczyzny, czego dowodem jest rozprawa O Poprawie wad wymowy (1741). To propagator reform, swoje poglądy ukazuje w dziele pt. O skutecznym rad sposobie (reformy). Chciał zniesienia liberum veto.

Tło historyczne czasów stanisławowskich:

W 1765r. królem zostaje Stanisław August Poniatowski wybrany przez familię Czartoryskich. Podczas uroczystej koronacji Poniatowski przyjmuje imię August.

1767r. wybucha konfederacja radomska przeciw młodemu królowi. Czartoryscy wybrali Stanisława aby nim manipulować.

29.II.1768 konfederacja barska – 1722 walki magnatów i szlachty, doszło do wojny domowej pomiędzy kont reformatorami, którzy bronili złotej wolności szlacheckiej a królem, który ich zdaniem sprzeciwił się wierze Boga. Kontr reformatorzy usiłowali porwać króla, wśród trójki porywaczy był także Kazimierz Puławski, którego skazano na śmierć. Ale ten uciekł najpierw do Francji a potem walczył o wolność Stanów Zjednoczonych

1772 – I rozbiór Polski (Rosja, Prusy, Austria)

1788-1792 – sejm czteroletni zwany Wielkim, uchwalono tam Konstytucję 3 maja w 1791r. Zniesiono liberum veto, dziedziczny tron, stała armia w liczbie 100 tyś żołnierzy opłacana przez szlachtę

1792 – konfederacja targowicka, wojna domowa, w której udział biorą także wojska rosyjskie, w pewnym momencie walk król przeszedł na stronę targowiczan

1793 – II rozbiór polski (Rosja, Prusy)

1794 – insurekcja kościuszkowska

1795 – III rozbiór polski (Polska ginie z mapy Europy

Faza schyłkowa:

1797 – legiony polskie we Włoszech

1807 – utworzenie Księstwa Warszawskiego

1812 – Kutuzow pokonuje Napoleona pod Moskwą

1815 – Kongres Wiedeński

Rozwój sztuki – mecenat królewski. Poniatowski sprowadzał artystów m.in. z Włoch, np. Caneleti autor licznych widoków stolicy. Wspaniałym malarzem był też Marcel Bacciarelli autor portretu Poniatowskiego w stroju koronacyjnym. Sprowadzał do stolicy architektów. Na wzór króla swoje pałace w stylu klasycznym tworzyli magnaci.

Obiady czwartkowe – zaczynały się około południa. Najpierw rozmawiano o literaturze, prezentowano nowe utwory, których publikację ułatwiał król. Posiłki nie były wystawne, popijano je winem. Potem kontynuowano rozmowy, prezentowano wiersze, nie tylko polityczne, lecz także frywolne tzw. desery. Obiady początkowo odbywały się w zamku, potem w Łazienkach i znowu na zamku w sali kominkowej = marmurowej.

Rozwój czasopiśmiennictwa:

Na lata oświecenia przypada szybki rozwój czasopiśmiennictwa i pojawienie się nowych gatunków publicystycznych.

Najważniejszym czasopismem społeczno-politycznym polskiego oświecenia był Monitor, oparty na wzorze oświeceniowego czasopisma Spectator. Jednak jeszcze wcześniejszy był Monitor zwany małym, wydawany u schyłku czasów saskich. W 1763 r. zaczęły pojawiać się jednokartkowe wolanty (druczki ulotne) pod tym tytułem bez podania miejsca, daty i wydawcy. Przypuszcza się, że pismo wychodziło w Gdańsku a redagował je Adam Kazimierz Czartoryski. Pismo miało określonego adresata – średnią szlachtę. Podejmowało krytykę wad sarmackich oraz przejęty z obyczaju francuskiego, ośmieszało fircyków, modne damy, typy staroszlacheckie. Monitor był wydawany w Warszawie w latach 1765-1785 w Warszawie z częstotliwością dwa razy na tydzień. Redagowany w pierwszym okresie przez Adama Kazimierza Czartoryskiego i Ignacego Krasickiego oraz F.Bohomelia, Konarskiego, Naruszewicza. Poruszano bardzo wiele różnorodnych tematów, często aktualnych. Pojawiają się nowe, krótkie formy publicystyczne – eseje, artykuły, felietony, reportaże oraz w listach do redakcji i odpowiedziach na te listy. Pojawiają się też opowiadania, rozprawki, dyskusje oraz artykuły polemiczne. Monitorowi autorzy krytykują sarmackie zacofanie, postulują nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczą o tolerancję religijną i o świecką edukację. W delikatny sposób przedstawiają w Monitorze myśli i koncepcje filozofa angielskiego Locke’a, Woltera i Rousseau oraz francuskiej Encyklopedii. Zajmują się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka. Monitor był szkołą ideologi oświecenia oraz szkołą literatury, przez którą przeszło wiele pisarzy tej epoki. Wydawany był przez 21 lat lecz największą rolę odegrał w pierwszych trzech latach jego istnienia. W pierwszych dwóch miał najbardziej radykalny charakter. Na łamach Monitora ukazywał się następujące formy: rozprawka dyskusyjna, opowiadanie, list, artykuł polemiczny, odpowiedzi na listy nadesłane do redakcji.

Ciekawostki Monitor:

Temat był rzadko sformułowany w nagłówku, przeważnie artykuły nie miały tytułów, ale motto klasyków rzymskich. Motto w sposób aluzyjny nawiązywało do pointy zawartej w eseju lub felietonie.
Z ocalałych kart możemy prześledzić przebieg walki z kulturą sarmacką i wcielenia nowych wzorów i haseł w duchu ideologi oświecenia.
Bohaterski okres przypada na lata 1765-1767, w tym czasie pismo było główną trybuną propagandową ośrodka królewskiego.
Po 1773r. pismo brało udział w dyskusjach związanych z powstaniem Komisji Edukacji Narodowej, tematyka jest aktualna ale poziom artystyczny niski.
Po 1778 przeżywa okres schyłkowy, opiera się głównie na reedycji starych artykułów.
Po 21 latach pracy kończy swój pracowity żywot.

Monitor był szkołą ideologii polskiego oświecenia. Ukazywał obraz rozwoju piśmiennictwa Polski w stosunku do jej sąsiadów i państw przodujących w Europie. Propagowano w nim nawet sposoby usprawniania roli. Tematyka obejmowała cały stanisławowski program reform.

Pierwszym polskim czasopismem literackim były Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1770-1777) związane blisko z dworem królewskim i wyrażające upodobania artystyczne tego środowiska. Nazywane nieoficjalnie organem prasowym obiadów czwartkowych. Redaktorem czasopisma był A. Naruszewicz, który wraz ze swoimi współpracownikami, np. T.K. Węgierski, J. Wybicki, S. Trembecki, S. Konarski, I. Krasicki starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej, odpowiadającej zachodniej. Głównie francuskim wzorcom ale ugruntowanej w tradycji polskiego renesansu. Drukowano francuskie utwory pisarzy klasycystycznych, przekłady dzieł antycznych poetów, utwory barokowe, rokokowe i sentymentalne. Różnorodności ideowej i tematycznej zamieszczanych utworów towarzyszyło bogactwo gatunkowe, np. ody, sielanki, bajki, epigramaty, poematy, satyry. Najliczniej występują ody historyczno-polityczne, poświęcone najczęściej królowi lub Czartoryskiemu, były przepełnione dydaktyzmem. Sporo utworów prozaicznych, przeważnie mów nawiązywało do wzorów Cycerońskich. Gatunki łączyły treści rozrywkowe i dydaktyczne. W czasopiśmie umieszczano także utwory prozatorskie a także artykuły krytyczne. Realizowano w nim hasło oświeceniowe: ucząc bawić. Czasopisma skierowane były głównie do elity intelektualno-artystycznej. Na łamach czasopisma debiutowali wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki. Tygodnik później w ozdobne półroczniaki, które razem złożyły się na 16 tomów. Wielka rola zabawa polega przede wszystkim na tym, że na ich łamach podejmowane były próby mające na celu wykształcenie nowoczesnych form i języka poezji.

Gazeta narodowa i obca – organ reprezentujący Sejm, relacje z sali sejmowej, komentowano i informowano.

Mecenat króla Stanisława Augusta, czyli rozwój kultury w dobie oświecenia:

Rozwój kultury:

Szkoła Rycerska – była kolejną inicjatywą króla. Założono ją w 1765r. i zwano także Korpusem Kadetów. Jej komendantem został bliski współpracownik Augusta książę Adam Kazimierz Czartoryski. Szkoła przygotowywała do służby wojskowej, dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Dowodem przykładania wagi do tych spraw był zbiór zasad postępowania, nazywany Katechizmem kadeckim, opracowany przez komendanta Szkoły, zaś niejako oficjalnym hymnem stał się wiersz I. Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny. Była to pierwsza w Polsce szkoła świecka, która przyjmowała nawet biedniejszą szlachtę. Naukę rozpoczynano w wieku 8 lat, a uczono: łaciny, francuskiego, matematyki, fizyki, ekonomii, geografii, historii, a uzupełnienie stanowiła nauka jazdy konnej. Sławni absolwenci to: M. Kopernik, J.U. Niemcewicz.

Komisja Edukacji Narodowej. Sejm Delegacyjny zatwierdzający w roku1773 traktat rozbiorowy powołał jednocześnie Komisję Edukacji Narodowej, powierzając jej całokształt prac związanych z organizacją szkolnictwa. Było to w ówczesnej Europie rozwiązanie pionierskie, uznawane za jeden ze sposobów ratowania ojczyzny. Komisja zreformowała Akademię Wileńską i Krakowską oraz nadała im nazwy Szkoły Głównej Litewskiej i Szkoły Głównej Koronnej. Podlegały im szkoły średnie – wydziałowe i podwydziałowe, a tym z kolei podlegały szkoły elementarne. W 1775r. zostało powołane Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajęło się zaopatrywaniem szkół w podręczniki, dostosowane do nowego, zreformowanego programu nauczania. Program ten wyrastający z oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu zmierzał do wykształcenia i wychowania oświeconych patriotów umiejących godzić szczęście indywidualne, z dobrem zbiorowości, zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych, odrzucających przesądy i stanowe uprzedzenia. Towarzystwo wchodziło w skład Komisji Edukacji Narodowej, jej sekretarzem był Grzegorz Piramowicz. Wydali ponad 27 różnych typów podręczników, wydawali także programy nauczania.

Teatr publiczny. W 1765r. również z inicjatywy króla, założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Zespół polski zadebiutował 19 listopada 1765r. udaną komedią Józefa Bielawskiego Natręci. W początkach roku 1766 król zjednoczył dla Teatru Franciszka Bohanolca, mającego już spore doświadczenia w pisaniu komedii dla jezuickiej sceny szkolnej. Bohomolec ośmieszał i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, a także powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym. W Teatrze Narodowym wystawiali swoje sztuki m.in. Adam czartoryski i Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach). W 1789r. rozwiązano zespół polski ale już rok później kierownictwo teatrów tego okresu, zwany ojcem teatru polskiego – Wojciech Bogusławski. Trzeci, ostatnie przed upadkiem Rzeczypospolitej, okres działania teatru przyniósł m.in. następujące premiery: J.U. Niemcewicz – Powrót posła i Bogusławskiego – Henryk IV na ławach, Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale. Teatr publiczny z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w myśl oświeceniowej zasady: Bawić, wzruszać, uczyć starał się wychowywać polskie społeczeństwo, krytykując sarmackie zacofanie i propagując swe patriotyczne wzorce obywatelskie. Ten teatr często był zwany królewskim. Król subwencjonował teatr, pozostawiając po sobie kilka lorz. Reszta lorz była wynajmowana. Król mianował dyrektorami ludzi zamożnych, aby dofinansowywali teatr, gdyż zwykle przynosił straty. Stąd też dyrektorzy często się zmieniali. Król dbał aby wystawiono sztuki w dobie stylu oświeceniowego, chciano oglądać sztuki lekkie, przyjemne. Były problemy z obsadą w teatrze, w Polsce nie było grup teatralnych. Ostatecznie utworzono trupę ale pojawiły się problemy z obsadą kobiecą. Początkowo na obsadę zdecydowały się dwie wdowy, później było już 6 aktorek. Teatr był ogrzewany wielkim piecem stojącym na środku. Autorów i aktorów często aresztowano za zaboru Rosyjskiego, za nie przestrzeganie cenzury. W utworze Bogusławskiego Krakowiacy i Górale widzimy folklor góralski, motywy tyrtejskie, które bardzo przyczyniły się do kształtowania patriotyzmu oraz kult dla nauki i wiedzy.

Początkowo teatr mieścił się w Operalni w Ogrodzie Saskim, następnie przy pałac Radziwiłłów w krakowskim Przedmieściu, a od 1779r. w budynku specjalnie na ten cel zbudowanym na placu karsińskich. Ostatni rozbiór w znacznym stopniu przyczynił się do rozprężenia życia teatralnego. w kraju. Najbardziej ustabilizowane teatry po 1795r. funkcjonowały we Lwowie, Krakowie i Wilnie. Aktorem wypadało być dla zabawy, nigdy nie z zawodu, gdyż takimi ludźmi gardzono, jeśli magnat grał w sztuce było to prawdziwe wydarzenie.

Wojciech Bogusławski (1757-1829) Niepowodzenia, w służbie wojskowej sprawiły, że został aktorem. W roku 1783 został po raz pierwszy dyrektorem Teatru Narodowego na dwa lata. Funkcję tę pełnił również w latach sejmu Czteroletniego. W międzyczasie wyjechał do Wilna i po swoim powrocie do Warszawy po raz drugi w 1790r. zostaje dyrektorem. Król liczył, że dzięki Bogusławskiemu teatr zacznie przynosić zyski, m.in dzięki sztuce Krakowiacy u Górale, która zyskała niezwykłą popularność w czasie powstania kościuszkowskiego. Za jego dyrekcji na naszej scenie pojawiły się sztuki wielkich dramaturgów europejskich, np. Szekspira, Moliera, a także najlepsze dzieła polskich autorów, np. Powrót posła.

Mecenat króla uzależniał twórców przez to, że utwory wystawiane musiały być zgodne z ideologią króla. Utwory ubogacała także cenzura, gdyż duchowieństwo stanowczo tępiło libertyńskie postawy, przeciw czemu artyści pióra zaczynają się buntować.

Drukarnie

Wzrosła ilość wydawanych książek za sprawą zwiększenia liczby drukarni. Coraz więcej wydawano książek świeckich a także tych tłumaczonych z języka francuskiego, włoskiego i niemieckiego. Drukarnie mieściły się w: Warszawa, Kraków, Poznań, Gdańsk. Zakładali je głównie Niemcy, po przybyciu do Warszawy. Sławni drukarze:

Mitzler de Kolof urodzony w Wittenberdze. Drukował książki, współpracował z biblioteką Załuskich. Po jego śmierci drukarnia przeszła w ręce Korpusu Kadetów.

Michał Groller z Austrii – księgarz, drukarz, właściciel czytelni publicznej, wydawał m.in. Zabawy

Piotr Dufour – przybył z Frnacji, drukował w wielu językach, m.in. po łacinie i hebrajsku, wydawał Monitor

Salony literackie

Kształtowały się w nich gusta literackie. Nie wolno było rozmawiać w nich o interesach. Ważne miejsce w salonach zajmowały damy, często nadające ton rozmowie. Tu rodzi się poezja okolicznościowa. Wkrótce damy zajmujące się salonami zaczęły wybierać sobie gości których chciałyby widywać i dla tych odrzuconych tworzy się nowa forma spotkań w kawiarniach, a salony stają się coraz mniej popularne.

Filozofia klasycyzmu polskiego:

Tendencje klasycystyczne wystąpiły w Polsce w latach czterdziestych XVIII w. jako naśladowanie klasycyzmu francuskiego. Trzeba było jednak teorie klasycyzmu francuskiego dostosować do użytku polskiego. Uczynili to twórcy skupieni wokół króla. Podstawą klasycyzmu polskiego jest racjonalizm. Racjonalny jest porządek natury, dzięki temu natura zachowała ład i harmonię. Człowiek dzięki swemu rozumowi może ten porządek pojmować i utrwalać. Poznaje więc prawdę o świecie, ocenia świat według tej prawdy. Harmonia świata ludzkiego opiera się na szczęściu człowieka, a szczęście polega na zachowaniu naturalnego porządku praw rządzących światem. Człowiek obserwuje świat i dba o zachowanie harmonii. Wskazuje wynaturzenia i wady, tworzy wzorce ideologicznego bytu, stąd w literaturze wiele nauk moralnych i dydaktycznych.

Estetyka klasycyzmu polskiego:

Polacy w poezji przestrzegali trzy podstawowe cechy: docere (uczyć), movere (wzruszać) i delectare (zachwycać). Twórcy oświeceniowi nakazują łączenie pożytku z zabawą bawiąc nauczać, oddziaływać na rozum i trafiać do serca jednomyślnie. Język poetycki miał pełnić funkcję peryfrazyjną i impresywną. Musiał też spełniać rygory jedności i czystości, tzn. nie można było stosować wyrazów obcego pochodzenia, niezwykłych, nieużywanych i niewłaściwie dobranych. Należało pilnować zasady stosowności stylu do tematu (decorum). Świat przedstawiony musiał się mieścić w ramach prawdopodobieństwa, a to uzyskać należało stosując stosowanie dobrane przedstawienie.

Dbałość o czystość języka narodowego w dobie oświecenia:

KEN podjęła decyzję o wprowadzeniu języka polskiego do szkół
Opracowywano po Polsku podręczniki szkolne
Łacińskie nazwy i terminy naukowe zastąpiono Polskimi
Dokumenty polityczne spisuje się po Polsku
Publicyści i mówcy sejmowi doskonalą język prawa
Wielka rola prasy w rozwoju języka polskiego
Zrodziła się idea stworzenia Akademii języka polskiego na wzór francuskiej Akademii
Onufry Kopczyński opublikował gramatykę dla szkół narodowych
Samuel Bogumił Linda napisał Słownik języka polskiego, który ukazywał się w latach 1807-1814. Słownik stanowi podsumowanie stanu świadomości językowej pokolenia oświeconych.