Lament świętokrzyski

Lament świętokrzyski = Żale Matki Boskiej pod krzyżem = Posłuchajcie braci miła…

Autor: anonimowy

Gatunek: liryka lamentacyjna, plankt

Czas powstania: I połowa XV w.

Omówienie „Lamentu świętokrzyskiego”:

Nastrój tego wiersza jest smutny. Podmiotem lirycznym jest Matka Boska, która zwraca się do ludzi zgromadzonych pod krzyżem, na którym wisi jej ukochany syn.Utwór składa się z 2 części:

I – Maryja opowiada o własnych odczuciach

II – Maryja zwraca się kolejno do:

  • syna,
  • Archanioła Gabriela
  • wszystkich matek

Maryja opowiada o tym jak niewierny Żyd bił jej syna. Pragnie aby umierający syn podzielił się z nią bólem, chciała aby do niej przemówił. Chce pomóc synowi, otrzeć krew cieknącą z ran i podeprzeć mu głowę. Maryja czyni wyrzut Gabrielowi, że nie powiedział jej o cierpieniach syna. Cechuje ją postawa altruistyczna, zwraca się do wszystkich matek mówi im o bólu po stracie syna, prosi aby modliły się do Boga. Dodaje też, że życzy im aby nigdy nie musiały przeżyć takiego cierpienia jak ona. Pierwsza zwrotka to apostrofa do odbiorcy.

Mówi Jezusowi, że jest jej jedynym synem i nigdy nie będzie miała innego. Zwracając się do innych matek stwierdza, że nie życzy im takiego cierpienia, które ją spotkało. chce pomóc swojemu synowi, przejąć chociażby część jego cierpień. Przyjmuje postawę lamentacyjną (góra, dół), która potęguje nastrój rozpaczy.  Występuje duża ilość zaimków osobowych (1 os. l. poj.) np. mój, mnie, wam. Utwór nawiązuje do powszechnych w średniowieczu planktów.

Plankt (żal) – utwory wyrażające żal po zmarłych, wspólnota cierpienia. Cechą charakterystyczną jest wezwanie o pomoc kierowane do boga, aniołów, natury i ludzi.

Mamy do czynienia z bardzo przemyślanym tekstem, który stanowi dowód na silny kult Maryi w Polsce. Przedstawienie jej jako zwykłej matki cierpiącej po stracie syna sprawia, że staje się jeszcze bliższa odbiorcy.

Motyw matki Boskiej Bolesnej szczególnie rozpowszechnił się w misteriach. (motyw Stabat Mater Dolarosa)

Misterium – sztuka przedstawiała wątki biblijne, głównie śmierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz sławną pieśń łacińską Stabat Mater Dolorasa (Stała Matka Boleściwa) z XIII w. Zaspokajano ludzką ciekawość ukazując jak ubierały się i spędzały czas postacie biblijne.

Moralitet – dramat, w którym występowały uosobione wartości w życiu ludzkim, np. Męstwo, Czystość, Lenistwo, Łakomstwo. Celem dramatu było skierowanie człowieka na właściwą drogą.

Motyw Matki Boskiej cierpiącej pod krzyżem opisany przez św. Jana był tak sugestywny, że później wielu twórców zaczęło się do niego odwoływać. Stąd Lament świętokrzyski zaliczamy do pism apokryficznych.

Apokryf – tekst biblijny nie uznany przez kościół za święty. Traktowany jak fikcja literacka.

Postać Matki Boskiej:

  • Została przedstawiona jest jak zwykła cierpiąca osoba, zarazem kobieta i matka.
  • Posiada wszystkie ludzkie uczucia: smutek, rozpacz, ból po stracie, bezradność, miłość.
  • Ma żal do Boga o los swojego syna, ból i rozpacz wyraża zwracając się do anioła, który obiecywał jej miłość i radość. Jednocześnie jako osoba święta ufa Bogu i przyjmuje swoje cierpienie.
  • Nie zgadza się z losem swojego syna i chce mu pomóc, ulżyć w cierpieniu, napoić a nawet je przejąć.
  • Opowiada o swojej miłości do syna. Wspomina czasy oczekiwania na jego urodziny i dzieciństwo. Teraz ma przed oczami straszny widok umierającego syna.
  • Jej zwrot do wszytkach matek sprawia, że staje się bliska zwykłym ludziom.
  • Cierpi więc doskonale potrafi zrozumieć innych cierpiących.
  • Nie chce aby inne matki cierpiały tak jak ona co jeszcze silniej łączy ją z innymi ludźmi.
  • Pomimo tego, że jest święta i została wybrana przez Boga na matkę jego syna pociesza innych.

Obraz Maryi w „Bogurodzicy” i „Lamencie świętokrzyskim”:

Bogurodzica Lament świętokrzyski
Matka boska ukazana zgodnie z konwencjami sztuki romańskiej.

Wysławiana i wychwalana przez Boga.

Wybrana z wielu.

Dostojna, hieratyczna, idealna.

Pośredniczy między człowiekiem a Bogiem. Zanosi błagania i pochwały ludzi do Boga.

Ukazana zgodnie z konwencjami sztuki gotyckiej – realistycznie.

Buntuje się przeciwko aniołowi Gabryelowi.

Cierpi jak każdy człowiek

To prosta zwyczajna kobieta ale jednocześnie matka zbawiciela. Miewa chwile załamania. Maria eksponuje swoje emocje. Zwraca się z prośbami do odbiorców.

Pieśni religijne średniowiecza:

Pasyjny topos Matki Boskiej cierpiącej pod krzyżem był bardzo popularny w średniowieczu. W utworach tego typu najczęściej pojawiało się kilka elementów, takich jak: żal Matki Boskiej, chęć pomocy w jego męce oraz prośba do ludzi o współczucie.

  • Bogurodzica XIII w.
  • Lament świętokrzyski XV w.
  • Mocne boskie tajemnice XV w.
  • Kwiatek czysty smutnego serca XV w.

Pieśni maryjne średniowiecza:

  • Bogurodzica
  • Lament świętokrzyski
  • modlitwy: Ojcze nasz, Zdrowaś Maria

Nawiązania do motywu Matki Boskiej stojącej pod krzyżem (rzeźbiarze):

  • Michał Anioł
  • Caravaggio
  • Pietro da Cortona
  • Rembrandt
  • Ewangelia św. Jana (J, 19, 25-27)