Na skróty
Opracowanie motywu wolności:
Człowiek może być wolny w sensie swobody podejmowania decyzji, wyrażania swoich myśli, ale też wyróżnia się wolność od czegoś, np. głodu, wojny, strachu. Wolność, bezustannie zagrożona przez np. systemy totalitarne, to wielkie zagadnienie myśli XX wieku, ale przecież pisarze rozważali je już od czasów antycznych, w XVI wieku Łukasz Górnicki podał taką (niezbyt trafną) definicję: wolność – to jest móc żyć, jak kto chce.
Dla narodów o silnej państwowości zagadnienie wolności obejmowało przede wszystkim swobody jednostek, czy grup społecznych, dla tych nacji, które cierpiały narodową niewolę, było ono kwestią w pierwszej kolejności odzyskania suwerennego bytu państwowego – jak w naszej literaturze okresu zaborów. Ten aspekt wolności pomijamy w tym haśle, koncentrując uwagę na ogólnym, i bardzo trudnym do zdefiniowania, pojęciu wolności człowieka, jednostki także wolności wewnętrznej, ducha, bo, jak napisał Staff: gwiazdy widzieć mogę i z więzienia.
Wolny najmita – Maria Konopnicka
Wolność bezrolnego, biednego chłopa z tego wiersza ma wymiar tragiczny, ten człowiek jest skazany na wolność równoznaczną z beznadziejnością egzystencji, wolnością do śmierci: Czegóż on stoi? Wszak wolny jak ptacy? l Chce – niechaj żyje, a chce – niech umiera! l Czy się utopi, czy chwyci się pracy, l Nikt się nie spiera…
Granica – Zofia Nałkowska
Autorka postawiła w tej powieści odwieczne kwestie: kim jest człowiek? Czy jest wolny, czy zdeterminowany przez czynniki wewnętrzne? Na te pytania Nałkowska nie dala rozstrzygających odpowiedzi. Uznała, że każdy człowiek jest zarówno niepowtarzalną jednostką, jak i istotą mieszczącą się w pewnych schematach, jest wolny i stale ograniczany, równie ważna jest jego psychika, jak i zachowania społeczne.
Zarazem to właśnie obowiązki społeczne, stosunek do innych ludzi są ważniejsze od indywidualnych pragnień, intencji jednostki. W interesującym nas dziele, autorka schematami nazywa konwencje i utrwalone wzory zachowań, stereotypy społeczne i kulturalne, role społeczne, klasowe układy, interesy – wszystko to determinuje osobowość człowieka.
Wolność w filozofii egzystencjalnej
Egzystencjalizm, jako nurt filozoficzny, wywarł ogromny wpływ na współczesną literaturę, tym bardziej, że niektórzy jego najwybitniejsi przedstawiciele (np. Sartre, Camus) byli nie tylko myślicielami, ale i wybitnymi prozaikami. Główna część filozofii egzystencjalnej ma charakter ateistyczny, utrzymuje, że człowiek jest we wszechświecie samotny, jego życie nie zależy od jakichkolwiek mocy nadprzyrodzonych, a świat nie jest tworem Boga.
Martin Heidegger uważał, że człowiek jest niezależnym bytem, który do pewnego stopnia może kształtować otaczający go świat mający równocześnie swój trwały, niezmienny porządek. Zatem człowiek jest i wolny i zarazem zmuszony do respektowania owego porządku, pozostawania w relacjach z innymi ludźmi. Dojść do prawdziwej wolności można analizując ludzką naturę, własne życie, godząc się z tym, że nieuchronna śmierć jest definitywnym kresem istnienia, nie ma żadnego życia pozagrobowego. Człowiek istnieje tylko przez pewien czas, to jest jego jedyny i ostateczny cel, poza nim nie ma nic (istnieje też nurt w omawianej filozofii uznający istnienie Boga).
Jak widzimy, niewiele w owej myśli miejsca na optymizm. Jest natomiast poznawczy sceptycyzm: człowiek nie wie praktycznie nic o życiu, śmierci, wszechświecie, jest kompletnie zagubiony w chaosie istnienia, tragiczny w obliczu nieznanych mu sił, mechanizmów. Jean Pauł Sartre wiele pisał o konieczności dokonywania przez każdego człowieka stałych wyborów modeli życia, zachowań, światopoglądów. Jesteśmy skazani na wolność, każdy dokonany wybór ma jakieś negatywne strony, absolutnie nic (nawet filozofia, religia) nie daje nam żadnych wskazówek, nie stwarza oparcia. Uświadomiwszy sobie ową wolność można próbować nadawać życiu sens, podejmować kolejne skazane na niepowodzenie próby i to jest właśnie cel życia człowieka.
Tango – Sławomir Mrozek
Utwór Mrożka jest między innymi i dziełem o wolności. Opisane w nim dwie jej wizje, to znaczy anarchia Stomila i wolność przez powrót do wartości Artura okazują się być mitami, przegrywającymi w starciu z rzeczywistością, upostaciowioną przez brutalne przejęcie władzy przez Edka. Mrozek ukazuje błędne koło związane z pojęciem wolności – od marzenia o niej (młodość Stomila i Eleonory), przez anarchię, jaką wprowadza jej spełnienie (dom Stomilów w pierwszym akcie), bunt przeciw pustce, jaką przyniosła absolutna wolność (działania Artura) aż do rządów „silnej ręki” i totalitaryzmu, w którym znowu mogą się pojawić marzenia o wolności. Postęp w dziele Mrożka ma jakby charakter ko listy, zawsze powraca do punktu wyjścia: każda nowoczesność ostatecznie prowadzi ku temu, co już było, nie można odrzucić przeszłości, skutecznie zaprotestować przeciw niej.
Literatura:
- Dziady, cz. III ,Oda do młodości – Adam Mickiewicz
- Mitologia (mit o Dedalu i Ikarze)
- Oda do wolności – J. Słowacki
- Wolny najmita – Maria Konopnicka
- Sonet szalony – Leopold Staff
- Wolność – Krzysztof Kamil Baczyński
- Mała apokalipsa – Tadeusz Konwicki
- Granica – Zofia Nałkowska
- Ferdydurke – Witold Gombrowicz
- Tango – Sławomir Mrożek
- Głos w sprawie pornografii – Wisława Szymborska
- Zniewolony umysł – Czesław Miłosz