Motyw labiryntu

Opracowanie motywu labiryntu:

Labirynt w literaturze (elementy tego motywu można dostrzec już u Homera) jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy. W centrum labiryntu tkwi niejasne niebezpieczeństwo, potwór, jakaś niszczycielska siła lub też środek – miejsce święte. Labirynt może również być swego rodzaju modelem świata – poznając jego układ, porządek, zdobędziemy wiedzę o ładzie świata w całej jego różnorodności. Błądzenie po labiryncie bywa interpretowane jako przedzieranie się ku zbawieniu, ale też oddalanie się od źródeł życia. Wreszcie labirynt wyobraża tajemniczy świat zmarłych. „Myślenie labiryntowe”, głęboko zakorzenione w ludzkiej psychice, z reguły obejmuje obszary niejasne, pierwotne namiętności, lęki, miewa i sensy erotyczne.

Mitologia

Początkowo labirynty były elementem architektury przede wszystkim egipskiej, z reguły drążono je w skałach, jako grobowce ludzi zajmujących wysoką pozycję społeczną. Skomplikowany system krzyżujących się korytarzy miał zapewnić zmarłemu spokój, zabezpieczyć grób przed obrabowaniem. Pliniusz wspomina o labiryncie w pobliżu miasta Szedit, ogromnej świątyni obejmującej 12 wielkich sal oraz 3000 cel połączonych wąskimi korytarzami. Chowano tam nie tylko królów, ale i święte krokodyle. Grecy zapewne przejęli rozwiązania egipskie. Mityczny labirynt zbudowany przez Dedala, budowniczego króla Minosa z Krety, skrywał w swym wnętrzu przerażającego potwora – Minotaura. Ponieważ urodziła go Pazyfae (żona Minosa) ze związku z bykiem (przysłał go na Kretę Posejdon), miał ludzkie ciało i byczą głowę. Labirynt (leżący w pobliżu Knossos) stanowiący schronienie Minotaura nie mieścił się pod ziemią, byt specjalną budowlą złożoną z ciągu komnat i plątaniny korytarzy, stanowił niezwykle skomplikowaną strukturę. Minotaur został zabity przez Tezeusza, który, dostawszy od Ariadny kłębek nici, zdołał odnaleźć potwora i, poruszając się wzdłuż nici, bezpiecznie wyjść z budowli. Dedal słynął jako niezrównany budowniczy i wynalazca, władcy zabiegali o to, by pracował dla nich. Gdy król Kokalos chciał odszukać architekta, wpadł na dobry pomysł: ogłosił, że nagrodzi tego, kto zdoła przeciągnąć nitkę przez spiralnie skręconą muszlę ślimaka. Dedal przywiązał nić do nogi mrówki i owad bez trudu przeszedł przez labirynt muszli, wyciągnął nitkę z drugiej strony.

Proces – Franz Kafka

W utworze zdecydowanie dominuje przestrzeń zamknięta: pokoje, biura, zamknięte murami podwórka, strychy, korytarze, jakieś rupieciarnie. Ta przestrzeń – labirynt (labirynt to zapewne symbol ludzkiego życia) nieludzkiej, wielkomiejskiej, wrogiej jednostkom cywilizacji bywa często deformowana, dodatkowo ograniczana, by jeszcze wzmocnić wrażenie osaczenia, zagrożenia (czemu sprzyja również półmrok zamazujący kontury, ludzkie twarze), podkreślić absurdalność przedstawianego świata, zasygnalizować jego nadrealny charakter. Wiele wydarzeń rozgrywa się w bardzo osobliwych, zaskakujących miejscach (np. sądy zajmują strychy czynszowych kamienic, kaźni strażników dokonuje się w bankowej rupieciarni), jakby nie na jawie, ale w sennych koszmarach, w których wszystko jest możliwe, rzeczywistość materialna ulega dowolnym deformacjom. Cały świat przedstawiony został odrealniony, to rzeczywistość subiektywna, wewnętrzna, być może proces (rozumiany jako osąd, ocena lub nawet samoocena) toczy się wyłącznie w psychice głównego bohatera. Przestrzeń w tej powieści nie jest tłem wydarzeń, ale symbolicznym odbiciem tego, co zachodzi we wnętrzu Józefa K.

Sklepy cynamonowe – Bruno Schulz

Labirynt w prozie Schulza pojawia się w bardzo wielu odmianach, a „myślenie labiryntowe” stosowane z zaskakującą konsekwencją. Labiryntem staje się miasto w nocy, własny dom bohatera i inne mieszkania, gmach gimnazjum, niekiedy owe miejsca jakby nakładają się na siebie, przenikają, co jeszcze bardziej komplikuje przestrzeń w tej twórczości. Labirynt może w niej objąć wszystko – od zamkniętych przestrzeni, miasta po cały kosmos: „miasto rozgałęziało się coraz głębiej w labirynty zimowych nocy, z trudem przywoływane przez krótki świt do opamiętania”. W samym centrum labiryntu znajduje się łóżko bohatera, następnie kolejno jego pokój, mieszkanie, dom, ogród, rynek, miasto raz jego okolice. U Schulza labirynt może również istnieć wewnątrz człowieka, w jego psychice, w zagmatwaną sieć mogą układać się halucynacje, majaki, rodzaj parku o pogmatwanych ścieżkach. Labirynty nie mają granic, błyskawicznie rozrastają się, towarzyszą temu równie niezwykłe przemiany czasu, co sprzyja zaskakującym wędrówkom, błądzeniu, niezwykłym przygodom bohatera.

Motyw labiryntu w literaturze:

  • Mitologia
  • Boska Komedia – Dante Alighieri
  • Treny, Do fraszek – J. Kochanowski
  • Lalka – B .Prus
  • Zbrodnia i kara – F. Dostojewski
  • Proces – Franz Kafka
  • Granica – Zofia Nałkowska
  • Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod Klepsydrą -Bruno Schulz
  • Mistrz i Małgorzata – Bułhakow
  • Dżuma – Camus
  • Imię róży – U. Eco
  • Proces – F. Kafka

Przydatne cytaty:

  • Życie jak skomplikowany labirynt, z którego nie można wyjść, a czym dalej, tym trudniej. – Symonides z Keos
  • Serce kobiety to labirynt subtelności stanowiący wyzwanie dla szulerskiego umysłu prostackiego samca. – Carlos Ruíz Zafón
  • Drogowskazy mogą zrobić z szosy labirynt. – Stanisław Jerzy Lec