Epoki literackie

Epoka literacka = okres literacki – faza rozwoju literatury wyróżniająca się jakimiś dominującymi tendencjami, które pojawiają się w większości ówczesnych utworów. Wspólne dla większości twórców stają się idee, stosunek do tradycji, style artystyczne, programy literackie i poglądy estetyczne.

Charakterystyka epok literackich

  • Epoki w literaturze polskiej następują po sobie przemiennie tzn. po okresie rozkwitu następuje okres stagnacji, często spowodowany sytuacją historyczną kraju.
  • Każda nowa epoka zrywa z założeniami epoki wcześniejszej, a nawiązuje do jeszcze wcześniejszej.
  • Im bliżej współczesności tym epoki są krótsze, co wynika z rozwoju techniki, cywilizacji oraz wzrostu tempa życia.
  • Przechodzenie jednej epoki w drugą nie następuje nagle, to proces stopniowy, a daty graniczne pomiędzy epokami są umowne (najczęściej dotyczą ważnych wydarzeń historycznych lub literackich).
  • Nazwy epok piszemy małą literą, za wyjątkiem epoki Młoda Polska

Na poniższym rysunku przedstawiono rozwój epok literackich. Daty graniczne dotyczące trwania epok dotyczą Polski i podano je z pewnym przybliżeniem.

Czas trwania epok literackich

Trudno podać jednoznacznie czas trwania epok literackich. Różni badacze podając daty graniczne przyjmują odmienne wydarzenia historyczne.

epoka starożyt. średn.
renesans barok oświecenie romantyzm pozytywizm Młoda Polska XX-lecie
lit. współ.
Polska 966-XV

 

koniec XV – I poł. XVI

XVII

1764-1815 1822-1863 1864-1890 1890-1918 1918-1939 po 1939
lata 500 150 160 60 60 30 30 21
Europa

IV tyś.p.n.e.

-476 n.e.

476r.-XV (1453)

Włochy: XIV- początki XVI (200 lat)

reszta Europy początek XVI – lata 30. XVII

XVI- XVIII

koniec XVII – koniec XVIII koniec XVIII-I poł. XI lata 60. XIX – lata 90. XIX w. 1890-1918 1918-1939 po 1939
lata 4400 1100 100 150 80 70 30 30 21

Epoki literackie w skrócie

Epoki literackie – Starożytność (Antyk)

Antyk (od łac. antiquus – dawny) – termin antyk dotyczy krajów Europy Zachodniej i Bliskiego Wschodu. Tradycyjnie mamy na myśli tylko cześć starożytnego świata, a mianowicie starożytną Grecję i Rzym. Antyk to podstawa późniejszych odwołań, wieki podczas których powstawały i utrwalały się klasyczne wzorce oraz wartości. Myśl i dorobek artystyczny twórców antyku od wieków jest autorytetem do dzisiaj, to wtedy powstały gatunki literackie i normy, które tworzenia sztuki. Wśród pojęć pojawiają się kategorie: mimesis i katharsis, tragizm, wśród ideałów: harmonia, ład, spokój, umiar, złoty środek.

Starożytność obejmuje okres dziejów najstarszej cywilizacji od około 4000 r. p.n.e. do IV- V w n.e. Za koniec tego okresu przyjmuje się często rok 476, czyli datę upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Wyróżniony okres obejmuje około 4400 lat i jest wewnętrznie bardzo zróżnicowany. Gwałtowny rozwój cywilizacji ludów basenu Morza Śródziemnego był efektem powstania wielu zróżnicowanych kultur, gdzie prym z pewnością wiedzie kultura grecka, a także wzorująca się na niej rzymska. Inne wspaniałe kultury antyczne to np. egipska, hebrajska, a znacznie później także chrześcijańska.

Więcej o starożytności >

Epoki literackie – Średniowiecze

Początek epoki to IV/V w., a trwa ona do XV w., czyli do zdobycia Konstantynopola przez Turków. w 1453r. Niekiedy za datę graniczną przyjmuje się odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492r. Na myśl średniowieczną wielki wpływ miała doktryna religijna Kościoła – sztuka miała służyć Kościołowi. W Polsce przełomowym wydarzeniem było przyjęcie chrztu w 966r. przez Mieszka I. Jako koniec średniowiecza często podaje się rok 1543, czyli datę wydania dzieła Kopernika O obrotach ciał niebieskich.

W epoce panował uniwersalizm, czyli podporządkowanie państw Europy jednej władzy kościelnej i świeckiej: papieżowi i cesarzowi. W myśli dominował teocentryzm, czyli zasada, że centrum świata stanowi Bóg i że to on jest najważniejszy. Językiem uniwersalnym stała się łacina, obok niej ukształtowały się języki narodowe i piśmiennictwo w tych językach.

Średniowiecze to epoka religijna i uduchowiona, kierująca myśl ludzką  ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Modny temat śmierci (danse macabre). Ogromna rola symbolu, wiara w magię liczb i znaki natury. Wyraźny dualizm wartości, czyli podział na dobro i zło, niebo i piekło, duszę i ciało. Życie ludzkie postrzegane jest jako przemijalne, kruche, pełne cierpień, rozdarte pomiędzy wartości niebiańskie, a ziemskie. Wśród pojęć pojawia się mistycyzm, teocentryzm i uniwersalizm. Nowe gatunki: kazanie, hagiografia, wiersz średniowieczny, moralitet.

Ponad 10 stuleci średniowiecza było źle ocenianych przez ludzi renesansu jako wieki ciemnoty – niesłusznie z resztą, gdyż wieki średnie fascynują swoim bogactwem.

Więcej o średniowieczu >

Epoki literackie – Renesans

Renesans = odrodzenie – we Włoszech rozwijał się już od drugiej połowy XIV w. i trwał co najmniej do pierwszej połowy XVI w. W krajach europejskich na północ od Alp rozwinął się trochę później: na początku lub nawet przy końcu XV w. Zdarzało się, że trwał do początków XVII w, np. w Anglii. W Polsce początki renesansu to już XV w. Za datę kończąca uznaje się często rok 1584, czyli datę śmierci Jana Kochanowskiego.

Epoka literacka nawiązywała do starożytności, przede wszystkim do greckiej i rzymskiej. Istotna była moralna odnowa człowieka. Na życie intelektualne epoki składały się głównie: humanizm i reformacja. Renesans obejmował przemiany w rozmaitych dziedzinach życia, filozofii, ideologii i sztuce. Sztuka zyskała sobie nową funkcję, a mianowicie stała się źródłem przyjemności dla człowieka, a artysta zyskał wysoką pozycję społeczną.

Więcej o renesansie >

Epoki literackie – Barok

Barok objął Europę od Portugalii do Rosji i od Anglii do Bałkanów. W większości krajów krystalizował się na przełomie XVI i XVIII w. We Francji wygasł już w połowie XVII w. Generalnie za epokę baroku uważa się wiek XVII. W Polsce trwał do połowy XVIII w. Barok miał wiele nieraz bardzo rożnych przejawów. Typowe dla tej epoki literackiej było łączenie elementów chrześcijańskich z mitologią i orientem. Wielkie znaczenie w owych czasach miała kontrreformacja. W sztuce elementy religijne łączyły się ze świeckimi.

Więcej o baroku >

Epoki literackie – Oświecenie

Oświecenie to okres w kulturze europejskiej od końca XVII w. po schyłek wieku następnego. Oświecenie to wielki ruch umysłowy związany z zachodzącymi żywiołowo zmianami np. Wielka Rewolucja Francuska. Nastąpił wzrost znaczenia mieszczaństwa, odkrycia naukowe, wymyślono nowe schematy filozoficzne (J. Lock, J.J. Rousseau). W literaturze i sztuce znowu dominuje klasycyzm. Wiodące miejsce wśród pisarzy zajmowali: Wolter, Diderot, Defoe, Swift. Polskie oświecenie zostało podporządkowane celom reformatorsko- wychowawczym, czego przykładem może być powstanie Komisji Edukacji Narodowej czy Teatru Polskiego.

Więcej o oświeceniu >

Epoki literackie – Romantyzm

Romantyzm to prąd umysłowy i literacki trwający od Wielkiej Rewolucji Francuskiej po lata czterdzieste XIX w. W Polsce romantyzm datuje się na lata 1822-1863. Cechuje go wewnętrzne zróżnicowanie filozoficzne, światopoglądowe, artystyczne, różnorodność tendencji w poszczególnych kulturach narodowych. Epoka literacka przesycona buntem i ideałami rewolucji. W romantyzmie odwoływano się niekiedy do średniowiecza (stanowczo odrzucano klasycyzm), sztuki ludowej, akcentowano indywidualizm. Romantyzm polski ukształtowała w znacznej mierze nasza sytuacja polityczna, utrata niepodległości, problemy walki o jej odzyskanie, klęska powstania listopadowego.

Więcej o romantyzmie >

Epoki literackie – Pozytywizm

Nazwa pozytywizm pochodzi od doktryny filozoficznej A. Comte’a. W Polsce zaczął się kształtować po klęsce powstania styczniowego, a wygasł na początku lat 90 XIX w. Pozytywizm był ruchem społecznym i literackim. Powodzeniem cieszyły się hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. Literatura podporządkowała się owym hasłom, co z kolei spowodowało podporządkowanie literatury celom społecznym a także rozwój gatunków publicystycznych. Najwybitniejszym prozaikiem polskiego publicyzmu był B. Prus. Dominującym gatunkiem w tej epoce literackiej była powieść, a jej wielcy twórcy to np. H. Sienkiewicz czy E. Orzeszkowa.

Więcej o pozytywizmie > 

Epoki literackie – Młoda Polska

Młoda Polska = modernizm = neoromantyzm przypada na przełom XIX i XX w. Od początku publicyści Młodej Polski zdecydowanie atakowali założenia pozytywizmu, nawiązywali do tradycji romantycznej. Uświadamiano nikły wpływ ideologii pozytywistycznej na realne życie ludzi. Odrzucono empiryzm i racjonalizm a zastąpiono go metafizyką. Stopniowo skłaniano się ku społecznej aktywności.

Więcej o Młodej Polsce >

Epoki literackie – Dwudziestolecie międzywojenne

Okres był wewnętrznie bardzo zróżnicowany. Nastąpił przełom w światowej myśli cywilizacji wywołany I wojną światową. Znalazł najpełniejsze odbicie w twórczości Awangardy krakowskiej np. J. Przyboś, T.Peiper. Bezpośrednio po wojnie debiutowali poeci Skamandra, ale nadal byli czynni poeci starszych generacji, np. L. Staff, B. Leśmian. W tej epoce literackiej tworzyło wielu znakomitych pisarzy np. Gombrowicz, Schulz, Miłosz, Dąbrowska, Nałkowska, Witkiewicz. W ich dorobku można odnaleźć pogłosy niemal wszystkich światowych prądów myślowych tamtej epoki.

Więcej o dwudziestoleciu międzywojennym >

Epoki literackie – Współczesność

Literatura współczesna = powojenna – można ją generalnie podzielić na cztery okresy zgodne z przemianami politycznymi w Polsce:

  1. Lata bezpośrednio powojenne – odznaczały się względną swobodą wypowiedzi i przyniosły interesujące dyskusje literackie.
  2. Lata 1948-1955 dominował realizm socjalistyczny.
  3. Przełom 1956 r. jest datą wspaniałych debiutów np. Herbert, Białoszewski oraz przemiany piśmiennictwa autorów starszych np. Andrzejewski.
  4. Zniesienie wszelkich ograniczeń twórczości po 1989 r. rozpoczęło okres ostatni. Nastąpiło ostateczne zniesienie podziału pomiędzy oficjalnym i tzw. drugim obiegiem oraz udostępnienie krajowym czytelnikom literatury emigracyjnej, np. prozy Herling-Grudzińskiego.

Więcej o współczesności >