Barok w Polsce

Uwarunkowania polityczne:

Po śmierci ostatniego z Jagiellonów na tron zaczęli wstępować królowie elekcyjni. W 1577r. Kościół polski przyjął uchwały soboru trydenckiego. Wcześniej Polska była krajem azylu wyznaniowego. W 1578r. królem zostaje Zygmunt III Waza – zdecydowany przeciwnik nowinek religijnych, chętnie otaczał się jezuitami. Pierwsze kolegium jezuickie powstało w Polsce w 1564r. Pod koniec stulecia działało u nas kilkuset przedstawicieli zakonu. W nauczaniu skupiano się przede wszystkim na treściach religijnych: teologia, łacina. Pod koniec XVI w. przez Polskę przeszła fala nawróceń. W 1638r. wydano postanowienie o wygnaniu arian z Polski. Zygmunt III Waza zastał Polskę mocarstwem a zostawił państwo osłabione, uwikłane w różne wojny z bliższymi i dalszymi sąsiadami oraz zagrożone niebezpieczeństwem wybuchu konfliktu wewnętrznego. Od roku 1648 (powstanie Kozackie pod wodzą Chmieleckiego) zaczął się gwałtowny upadek kraju (zmniejszenie kraju i wyludnienie). Przyczyną była słaba władza królewska oraz dążenia magnatów do podporządkowania sobie Kozaków. Polska walczyła z Moskwą, Szwecją i Turcją. Osłabiła się unia Polski, a na Litwie wzrastała potęga Radziwiłów. Próby reform dążące do wzmocnienia władzy wykonawczej zakończyły się klęską. Szlachta jest przekonana, że żyje w najlepszym państwie i ustroju. Szlachta ma zapewnione wolności, liberum veto oraz wybór króla na wolnej elekcji. Szlachta jest skorumpowana i myśli tylko o pieniądzach. W towarzystwie szlacheckim utarły się dwa powiedzenia:

  • Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie.
  • Za króla Sasa, jedz, pij i popuszczaj pasa.

Gdy pod koniec XVII w. dynastia Sasów dochodzi do władzy następuje kompletny zastój. Pod koniec XVII w. Polska utraciła 3/4 swojego obszaru

Za sprawą Ludwika XIV we Francji rodzi się idea monarchii absolutnej.

Polski barok dzielimy na 3 fazy:

I – wczesny barok 1580-1620

II – barok dojrzały 1620-1680

III -późny barok 1680-1740 czasy saskie

Literatura polskiego baroku:

Literaturę baroku dzielimy na dwa nurty, w zależności od środowiska, które tę kulturę tworzyło:

Barok dworski – kultura marmuru, araka i peruki. Powstaje w środowisku dworów magnackich i dworu królewskiego. Tworzona przez szlachtę.

Literatura charakteryzuje się naleciałościami z literatury zagranicznej i na jej wzór powstaje literatura o błahej, najczęściej miłosnej ale kunsztownej formie. Mistrzem szlachty dworskiej był G.C.Marina. Według niego głównym celem poezji powinno być wzbudzenie zdumienia. Twórczość Mariana obejmuje głównie erotyki. Wywarła znaczny wpływ na literaturę barokową.

MARINIZM – charakteryzuje się wirtuozerią formalną, wyrafinowanym słownictwem, dowcipem słownym i elegancją.

Barok szlachecki = ziemiański = sarmacki. Kultura pałacu, dworku szlacheckiego, modrzewia i kontusza.

SARMACI – dawny lud koczowniczy, zamieszkujący tereny Ukrainy, dzielni, dobrzy jeźdzcy.

SARMATYZM – kultura szlachty polskiej od schyłku XVI do połowy XVIII w. Obejmowała obyczaje, światopogląd i rodowód antyczny. Historycy renesansu twierdzili, że polscy rycerze wywodzili się ze starożytnego plemienia Sarmatów, które kiedyś przybyło nad Wisłę i tu się osiedliło. W XVI w. sarmatyzm stał się podstawą szlacheckiego światopoglądu. Polacy byli przekonani o wyższości swego modelu politycznego, sposobie życia, obyczajach, stroju. Wierzono we własną doskonałość i odrzucano próby reform. Chętnie przypisywali sobie waleczność, dzielność, odwagę, dumę i patriotyzm, który posuwali aż do pogardy wobec innych narodów. Byli konserwatywni a w religii byli przesadni – dewotyzm. To co rodzime wydawało się być najlepsze. Malowano, np. portrety trumienne, które uderzały techniczną prostotą i realizmem. Sarmatyzm Polski to oryginalny wkład w kulturę Europy.

Sarmata XVII w. to człowiek hulaka, pieniacz, woli się najeść i napić niż zadbać o dobro ojczyzny, procesuje się z sąsiadami o ziemię. Słowo sarmata przybrało z czasem znaczenie negatywne.

Pisarstwo nurtu szlacheckiego:

Szlachta kształciła się w kolegiach o niskim poziomie nauczania, a była przekonana o swojej genialności. Byli pewni, że muszą zostawić coś dla potomności. Gatunki stosowane przez szlachtę:

  • pamiętniki,
  • dzienniki,
  • kroniki rodzinne = sylwy domowe, mieściły się w nich np przepisy kulinarne, dowcipy, wpisy sławnych gości, drzewo genealogiczne, itp.

Tematyka jest różnorodna:

  • patriotyczna – udział w pospolitym ruszeniu, wojny
  • sprawy obyczajowe życia szlacheckiego,
  • religijna – przynależność do odłamu

Najważniejsze nurty baroku w Polsce:

MARINIZM SARMACKI = DWORKOWY PLEBEJSKI = MIEJSKI
kwiecisty, dworski, eksponuje  treści miłosne, światłe rozkosze i użycie eksponuje rodzinność, swojskość, treści narodowe prezentuje konflikty i problemy miasta i jego społeczeństwa

J.A. Morsztyn – poezyjne formy, np. Kalikula, Psia gwiazda

D. Naborowski – poezja metafizyczna, np. Krótkość żywota, Marność, Cnota grunt wszystkiemu

J.Ch. Pasek, np. Pamiętniki

W. Potocki – poezje, np. Nierządem Polska stoi, Zabytki polskie, Pospolite ruszenie, epos Transakcja wojny chocimskiej

Sowizdrzał – prześmiewca obrazujący doskonałość świata

Jan z Kijan, np. Fraszki Sowizdrzała Nowego

A. Władysławiusz

W. Roździeński

Wespazjan Kochanowski (1633-1700) sarmacki psalmista. Już jako 18-latek walczył w bitwie pod Beresteczkiem (1651), później w wojnach moskiewskich i szwedzkich, walczył jednak z dziejowego przymusu. Wiedział, że prawdziwym szczęściem sarmaty jest spokojny i samotny żywot na wsi.

Niepróżnujące próżnowanie (1674). Zbiór zawiera fraszki, pieśni i utwory nagrobkowe. Sarmacki rycerz spełnia swój obowiązek i broni RP. Tęskni jednak do innego życia, do istnienia w harmonii, z cudowną, stworzoną przez Boga naturą. We wszystkim dopatruje się śladów bożej ręki i wyroków Opatrzności. Sarmaci są bowiem według autora narodem wybranym przez Boga. Naród sarmacki pełni rolę muru, który odgradza chrześcijańską Europę od Turcji.